КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИК АСЫНЫНБИЛИМ БЕРҮҮ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТР ЛИГИ

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИ

Педагогика жана дене тарбия факультети

Башталгыч билим берүүнүн теориясы жана методикасы

кафедрасы

Валеология предметинен

Окуу методикалык комплекс

Түзгөн: Капарова Н.А.

Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министрлиги

Ош мамлекеттик университети

Педагогика жана дене тарбия факультети

Башталгыч билим берүүнүн теориясы жана методикасы

кафедрасы

“БЕКИТЕМИН”

Педагогика жана дене тарбия

факультетинин методикалык кеөешинин

төрайымы, доцент____________Аблабекова Ж.К.

“____”________________2015-жыл

Валеология предметинен окуу-методикалык комплекс

Даярдоонун багыты: 550000 - Педагогикалык

Профили: 531500 «Дене тарбия»

Окуунун түрү: дистанттык

Окуу планындагы сааттардын саны

Окуу – усулдук комплекс жогорку профессионалдык билим берүүнүн 531500 «Дене тарбия» багыты боюнча мамлекеттик билим берүү стандартынын жана ОшМУнун 531500 «Дене тарбия» багыты боюнча бакалаврды даярдоочу жумушчу окуу планынын талаптарына ылайык иштелип чыкты.

Башталгыч билим берүүнүн теориясы жана методикасы кафедрасынын протокол №1 14.10.2017-ж. отурумунда талкууланып, сунуш кылынган.

ОМК түзгөн: Капарова Н.А.

1. Дисциплинанын аталышы: Валеология

2. Окутуучу жөнүндө маалымат: Капарова Нургуль Абийбиллаевна окутуучу жалпы эмгек стажы – 10 жыл, Башталгыч билим берүүнүн теориясы жана методикасы кафедрасы, кабинет - 124

3. Контакттык маалыматы: Телефон: уюлдук (0771) 75-84-30

Электрондук дарек: _kaparova.nurgul@inbox.ru

Жумуш графиги: Дүйшөмбү – Ишемби. Саат 8.00. – 16.00.

4. Билимди текшерүү тууралуу маалымат:

Түшүндүрмө кат:

“Билим берүү жөнүндө мыйзамдын” негизги идеяларын ишке ашыруу боюнча жогорку окуу жайлардын билим берүүнү жаңылоонун мамлекеттик стандартына, мектептерде билим берүүнү жаңылоонун концепцияларына таянып, адистерди даярдоонун жана жаш муундарга билим берүүнүн пландары жана программалары иштелип чыгууда. Аталган жаңы документтердин жетекке алып, келечек муундардын ден соолугун чыңдоо, денесинин туура өсүп жетилиши жана ишке болгон жөндөмдүүлүгүн арттыруу жөнүндөгү билимдер, түшүнүктөр менен тааныштыруу негизги маселелерден болуп эсептелет.

Калктын ден соолугун чыңдоодо жана жакшыртууда жогорку квалификациялуу кадрларды – мугалимдерди жана машыктыруучуларды даярдоо учурдун талабы. Дене тарбиясы, спорттук машыгуу – булар биринчи кезекте социалдык-педагогикалык процесстер. Бул процесстин объектиси болуп татаал организмдик түзүлүшкө ээ болгон адам саналат. Анын психикасы ошондой эле айлана чөйрө менен болгон байланышы валеологияда эң чоң мааниге ээ.

Валеологиянын максаты: кишинин жашоо тиричилигин жана мурдагы муундан калган механизмдерин максималдуу пайдалануу, организмдин ички жана сырткы чөйрөнүн шарттарына жогорку даражада ыңгайлануусун кармап туруу болуп саналат. Анын максаты теориялык негизге таянганда – ден соолукту кармап туруунун закон ченемдүүлүктөрүн жана сергек жашоо мүнөзүнө жетишүүнү, аны моделдөөнү үйрөнүү. Практикалык негизде караганда – ден соолуктучыңдоонун жана сактоонун шарттарын аныктоо жана жолдорун ишдеп чыгуу. Адамдын гормониялуу өсүп өрчүүсүндө, ден соолугун бекемдөөдө жана сактоодо, иш жөндөмдүүлүгүн жогорулатууда ошондой эле активдүү жашоону узартууда азыркы татаал мезгилде валеологиялык билимдерге ээ болуу замандын талабы болуп саналат.

Дисциплинанын милдеттери:

1. Кишинин ден соолугунун мүмкүнчүлүгүн жана абалын баалоо жана изилдөө;

2. Кишинин сергек жашоо мүнөзүн калыптандыруу;

3. Сергек жашоо мүнөзүнүн негизинде кишинин ден соолугун сактоо жана бышыктоо.

Валеологиянын обьектиси болуп, - ден соолугу чың адам саналат.

Валеологиянын изилдөө предмети болуп, кишинин жекече ден соолугу, анын механизмдери жана аны мүмкүнчүлүктөрүн башкаруу ошондой эле сергек жашоо мүнөзү болуп саналат.

Валеологиянын методдору – өзүнүн ичине ден соолукту жакшыртуунун каражаттарын, методдорун жана ден соолук мотивациясын калыптандыруунун технологияларын изилдөөнү камтыган кишинин ден соолугунун резервин көтөрүүнүжолдорун изилдөө саналат. Бул жерде негизги ролду кишинин ден соолугунун сандык жана сапаттык баасы, ден соолугунун мүмкүнчүлүгү, ошондой эле аларды көтөрүүнүн жолдорун изилдөө ойнойт.

1. Окуу - методикалык комплекстин аннотациясы

1.1 Негизги билим берүү программасындагы дисциплинанын орду

Окуу – усулдук комплекс жогорку профессионалдык билим берүүнүн 531500 «Дене тарбия» багыты боюнча мамлекеттик билим берүү стандартынын жана ОшМУнун 531500 «Дене тарбия» багыты боюнча бакалаврды даярдоочу жумушчу окуу планынын талаптарына ылайык иштелип чыкты.

Дене тарбия бакалавры квалификациясы үчүн бул дисциплина профессионалдык циклдын элективдүү бөлүгүндөгү курс болуп эсептелет жана 531500 «Дене тарбия» профилиндеги бакалаврды профессионалдык даярдоодо маанилүү орунду ээлейт. Сунушталып жаткан "Валеология" предмети боюнча окуу методикалык комплекс студенттердин профессионалдык багытын эске алуу менен түзүлдү.

Окуу планы боюнча 3- курстун V семестрине 10 саат пландалып, жалпы эмгек сыйымдуулуктун көлөмү 20 саатты түзөт. Анын ичинен лекция – 4 саат, практикалык сабак - 4 саат, лабораториялык сабак – 2 саат.

1.2. Күтүлүүчү натыйжалар:

-Валеологиялык билим берүүнүн канчалык зарылдыгын ачып көрсөтөт;

-студенттерде туура тамактануу жөнүндө маалыматтар топтолот;

-валеология курсунун биология, анатомия, экология, физиология, гигиена, педагогика, психология ж.б. илимдер менен өз ара байланыштары ачып көрсөтүлөт;

-психологиялык ден соолуктун, ага таасир этүүчү факторлор жана психологиялык ден соолукту чыңдоо түшүнүгү камсыздалат;

-студенттер валеология предмети боюнча адабияттарды жана колдонмолорду анализдейт;

-болочок дене тарбия мугалимдери валеология предмети боюнча түрдүү методикалык проблемалардын үстүнөн иштейт жана билгичтик, көндүмдөргө эгедер кылуу;

-студенттер өздөрүнүн ден соолугунун абалдарын баалоодо жана аныктоодо түрдүү анализдерди жүргүзө алышын камсыздайт;

- студенттердин сергек жашоо мүнөзүн алып барууда өз алдынча билгичтик менен иш алып барышын шарттайт;

-студенттердин кыймыл активдүүлүгүнүн ден соолукка тийгизген таасирин баалай алуусуна эгедер;

-зыяндуу адаттардын органдар жана органдар системасына тийгизен терс таасирлеринин билгичтигине эгедер кылат;

-жашоо тиричиликти үнөмдүү уюштуруу формаларын колдоно билүүгө;

- студенттерге экологиялык валеологиянын маани – маңызын ачып, маалыматтарга эгедер кылат.

1.3. Мазмуну:

Курстун мазмуну: Валеологиянын предмети, максаты жана милдеттери.

Тактануунун валеологиялык негиздери. Психикалык ден соолук. Кыймылдоо активдүүлүгү жана ден соолук. Зыяндуу адаттар жана аларды алдын алуунун жолдору.

1.4. Пререквизит – Экология, ДТ гигиенасы, Биохимия

1.5. Постреквизит – Спорттук медицина, профессионалдык-базалык практика

2. Дисциплинаны окуп үйрөнүү боюнча методикалык сунуштар

Валеология курсунун окуу процесси лекция, практикалык жана лабораториялык сабактар, студенттердин өз алдынча иштери аркылуу аткарылат.

1.Лекцияда курстун программалык материалдарынын негиздери, илимдеги акыркы жетишкендиктер билдирилет.

2.Практикалык сабакта студенттердин лекцияда алган теориялык билимдери бышыкталат. Организмдин функционалдык абалын баалоочу тестирлөө тапшырмалары теориялык суроолордун үстүндө иштер жүргүзүлөт. Ден соолукту жакшыртуучу практикалык жумуштарды аткарышат.

3. Лабораториялык сабакта студенттер жумушчу программага ылайык лабороториялык жумуштарды аткарышат жана иштин жыйынтын чыгарышып, талкууланат.

4.Студенттердин өз алдынча иштери сунуш кылынган адабияттарды: окуу китептерин, монографияларды, методикалык колдонмолорду окуп үйрөнүү менен ишке ашат.

“Валеология” дисциплинасын окуп аяктагандан кийин студент төмөнкүлөрдү аткарууга тийиш:

- Валеология курсунан түрдүү методдорду үйрөнүү менен аларга терең анализ жүргүзүп, анын натыйжасын окуучуларга жана машыгуучуларга үйрөтүүсү керек;

- Дене тарбия сабагынын окуу материалдарынын мазмунуна ылайык окуу ишинин формаларынын планын түзүүнү жана өткөрүүнү билүүгө тийиш;

- Өзүнүн ишмердүүлүгүндө машыгуулардын шарттарын оптималдаштырууга тийиш;

- Окуучулардын ар биринин организминин жекече өзгөчөлүктөрүнө көңүл буруусу керек;

- Дене тарбия сабагы же машыгуу учурунда коопсуздуктарды билгичтик менен камсыздоого тийиш.

Калыптанган компетенциялар

“Валеология” дисциплинасын өздөштүргөндөн кийин студент төмөндөгү компетенцияларга ээ болуусу зарыл:

- Окуучулардын жана тарбиялануучулардын, студенттердин ден-соолугун жана өмүрүн коргоону камсыздоо (ПК-8);

3.2. Дисциплинанын түзүлүшү жана эмгек сыйымдуулугу

3.3. Дисциплинанын тематикалык планы

Лекция

Лабораториялык сабак

Практикалык сабактардын тематикалык планы.

3.4.Студенттердин өз алдынча иштеринин графиги.

3.5 Дисциплинанын бөлүмдөрүнүн жана темаларынын мазмуну

Дисциплинанын теориялык бөлүмү

№1 лекция

Тема: Валеологиялык билим берүүнүн зарылдыгы

План:

1. Валеология ден соолук жөнүндөгү илим, актуалдуулугу, максаты, милдети.

2. Валеологиянын классификациясы.

3. Валеологиянын башка илимдердин арасында алган орду.

Валеология өтө жаш илим, бул терминди 1980- жылы орус окумуштуусу И. И. Брехман киргизген. Ал латын сөзү valeo-ден соолук, логос –окуу дегенди түшүндүрөт.

Валеология – киши ден соолугун сактоо, бышыктоо, жакшыртуунун закон ченемдүүлүктөрү, ден соолукту калыптандыруунун жолдору жана механизмдери жөнүндөгү билим берүүнүн жаңы интегративдүүобласты. Валеология – бир гана дени соо адамдардын ден соолугу жөнүндө илим болбостон, өнөкөт оруусу бар, өрчүүсүндө аномалиясы бар жана майып адамдардын ден соолугун калыптандыруу жөнүндөгү илим болуп саналат.

Валеологиялык билим берүү – бул кишинин дени сак жашоо мүнөзхн жана валеологиялык ой жүгүртүүсүн калыптандырууга багытталган билим берүү жолунун системасы.

Акыркы жылдары билим берүү мекемелеринде билим берүү процесси окуучулардын ден соолугуна терс таасирин тийгизипжаткандыгы тууралуу жагымсыз информациялар аябай көп түшүп жатат. Ал билим берүү процессиндеги көп аспетилерди ичинде камтыйт. Мисалы: окутуунун мазмунун, окуучу менен окутуучунун, окуучу менен окуучунун өз ара мамиле кылуусунун психологиялык өзгөчөлүгүн, окутуу процессинде методикалык подход жасоо ж.б. Бардык ушул проблеммаларды чечүүдө борбордук ролду мугалим ээлейт. Ошондуктан акыркы педагогикалык билим берүү стандартына келечектеги мугалимдердин профессионалдык милдетин ишке ашырууга даярдоодо жардам берүүчү жана окуучунун ден соолугуна терс таасирин тийгизбөөчү бир нече абалдар киргизилген. Ошентип, педагогикалык жогорку окуу жайларды бүтүрүүчүлөрдүн алдына коюлуучу талаптар төмөндөгүдөй шарттар менен аныкталат:

адамдын жана коомдун физиологиялык, психикалык жана социалдык ден соолугунун өз ара байланышы жөнүндөгү билимдин системасына ээ болуусу;

өзүн – өзү анализдөө, өзүнүн чыгармачылык жөндөмдүүлүгүн өстүрүү жана квалификациясын көтөрүү үчүн керек болгон уюштуруруучулук – акыл иш аракетинин көндүмдөрүнө ээ болуусу;

ден соолукту эң баалуулук катары таануу, ден соолукту сактоо жана тиричилик аракеттин коопсуздугун камсыз кылуучу билимдерге жана көндүмдөргө ээ болуусу;

адамдын тиричилик эволюциясыдагы орду, организм менен чөйрөнүн өз ара аракеттениши жөнүндөгү билимдерге ээ болуусу;

кишинин туура жашоо мүнөзү жана аны изилдөөчү белгилери жөнүндөгү билимдерге ээ болуусу;

ден соолуктун бузулушуна алып келүүчү адаттарды токтотуучу жана алардын профилактикасы жөнүндөгү билимдерге ээ болуусу.

Жогоруда белгилегендей болочок мугалимдер терең билимге жана ык машыгууларга ээ болуулары керек. Мына ушулардын баары валеологиялык билим берүү процессинин актуалдуу проблемаларын түзөт.

Валеологиянын максаты – кишинин жашоо тиричилигин жана мурдагы муундан калган механизмдерин максималдуу пайдалануу, организмдин ички жана сырткы чөйрөнүн шарттарына жогорку даражада ыңгайлануусун кармап туруу болуп саналат. Анын максаты теориялык негизге таянганда – ден соолукту кармап туруунун закон ченемдүүлүктөрүн жана сергек жашоо мүнөзүнө жетишүүнү, аны моделдөөнү үйрөнүү. Практикалык негизде караганда – ден соолуктучыңдоонун жана сактоонун шарттарын аныктоо жана жолдорун ишдеп чыгуу.

Валеологиянын негизги милдети болуп:

4. Кишинин ден соолугунун мүмкүнчүлүгүн жана абалын баалоо жана изилдөө;

5. Кишинин сергек жашоо мүнөзүн калыптандыруу;

6. Сергек жашоо мүнөзүнүн негизинде кишинин ден соолугун сактоо жана бышыктоо.

Валеологиянын обьектиси болуп, - ден соолугу чың адам саналат.

Валеологиянын изилдөө предмети болуп, кишинин жекече ден соолугу, анын механизмдери жана аны мүмкүнчүлүктөрүн башкаруу ошондой эле сергек жашоо мүнөзү болуп саналат.

Валеологиянын методдору – өзүнүн ичине ден соолукту жакшыртуунун каражаттарын, методдору жана ден соолук мотивациясын калыптандыруунун технологияларын изилдөөнү камтыган кишинин ден соолугунун сандык жана сапаттык баасы, ден соолугунун мүмкүнчүлүгү, ошондой эле аларды көтөрүүнүн жолдорун изилдөө ойнойт.

Валеологиянын классификациясы

Валеология өзүнүн жаш илим экендигине карабастан бир нече багыттарга бөлүнөт:

1. Жалпы валеология;

2. Медициналык валеология;

3. Педагогикалык валеология;

4. Жаштык валеология;

5. Дифференциалдык валеология;

6. Профессионалдык валеология;

7. Атайын валеология;

8. Үй – бүлөлүк валеология;

9. Экологиялык валеология;

10. Социалдык валеология.

1.Жалпы валеология – валеологиянын башка бөлүмдөрү үчүн дарактын өзөгү сыяктуу кызмат кылат, ал эми калган бөлүктөрү дарактын бутактары сыяктуу кызмат кылат. Ал валеология илиминин негизи болуп саналат. Жалпы валеология илиминин ден соолук жөнүндөгү илимдердин системасындагы ордун, валелогия предметин, аны изилдөөнүн методдорун, максатын, милдеттерин жана пайда болуу тарыхын аныктайт. Ошондой эле кишинин биосоциалдык жаратылышы жөнүндөгү суроолорду жана анын ден соолукту камсыз кылуудагы ролун карайт.

2.Медициналык валеология - ден соолугу чың адамдын ден соолугугнун тазалыгын колдонуу, алардын ооруп калуусунун алдын алууну, калктын ден соолугунун абалын баалоонын критерийлерин жана усулдарын иштеп чыгат. Ден соолукка зыян келтирүүчү ички жана сырткы факторлорду изилдейт ошондой эле кишинин сергек жашоо мүнөзү жана ден соолугу жөнүндөгү колдонмолорду иштеп чыгат. Жалпы валеология үй-бүлөлүк врачтарды даярдоодо мааниси өтө чоң.

3. Педагогикалык валеология – ден соолукту жакшыртууга негизделген педагогика илиминин жаңы деңгээли. Ал жаш балдардын жана өспүрүмдөрдүн ден соолугун жана билимин жоготпой туруп билим берүүгө жана алардын ден соолугунун дэңгээлин көтөрүүгө шарт түзүүгө багытталган.

4. Жаштык валеология – ден соолуктун жаштык өзгөчөлүгүн ар түрдүү жаштагы организмдин ички жана сырткы чөйрөнүн факторлорунун таасир этишин жана ал чөйрөгө организмдин ыңгайлануусун изилдейт.

5. Дифференциалдык валеология – жеке адамдын генотиптик жана фенотиптик касиетинин негизинде түзүлгөн жекече типологиялык өзгөчөлүгүн изилдейт, ден соолуктун сандык жана сапаттык өзгөрүшүнүн жекече программасын түзүп, аны ишке ашыруу усулун иштеп чыгат.

6. Профессионалдык валеология – кишинин жекече типологиялык касиетин баалоонун илимий негизделген усулу менен түзүлгөн профессионалдык ориентация жана проффесионалдык тестирлөө проблемасы менен байланышкан суроолорду изилдейт. Кесиптик валеология ар бир кесиптеги адамдын иштөө жана жашоо шартынын анын ден соолугуна кандай таасир этерин жана кээ бир зыяндуу таасирлерден кантип арылуунун жолдорун изилдейт.

7. Атайын валеология – адамдын ден соолугу үчүн эң коркунучтуу болгон өзгөчө экстремалдык факторлордун ден соолукка тийгизген таасирлерин, алардан сактоонун жана калыбына келтирүүнүн каражаттарын, усулдарын аныктайт, изилдейт.

8. Үй бүлөлүк валеология - үй-бүлөнүн анын ар бир мүчөсүнүн ден соолугун калыптандыруудагы үй – бүлөнүн ордун жана ролун изилдейт. Бул бөлүмдүн келечек муундун ден соолугун калыптандырууда ролу өтө чоң.

9. Экологиялык валеология – биосферанын ден соолугу жөнүндөгү илим б. а. адамдын айлана – чөйрө менен нормалдуу аракеттенүүшүсү жөнүндөгү илим.

10. Социалдык валеология – кишинин коомдогу ден соолугун изилдейт б. а. ар бир социалдык группадагы, коллективдеги элдин ден соолугун изилдейт.

Валеологиялык билим ден соолук, илимдин андан ары өнүгүшү жана валеологиялык билимдин өзү үчүн адамзат тарабынан топтолгон, илимий түрдө негизделген түшүнүктөрдүн, идеялардын, фактылардын жыйындысы. Адамдын ден соолугу жөнүндөгү билимин калыптандыруу жана алардын сергек жашоо мүнөзүн камсыз кылуу иштери биздин шартта жетишээрлик дэңгээлде аткарыла элек. Ал үчүн адам ден соолугу жөнүндө туруктуу мотивацияны түзүү керек. Ар бир инсан өзүнүн жашоо чөйрөсүндөгү ар кандай таасир этүүлөрдүн негизинде ден соолугунун начарлыгын сезбейт. Качан гана бир жери ооруганда врачка барып айыкса, ошондон баштап өзүнүн ден соолугун медицинадан көз каранды деп түшүнөт. Мындай мамиле адамдыөзүнүн үстүнөн иштөөдөн алаксытат. И. И. Брехман: "Маданияттуу адам өзүнүн өмүрүн көпчүлүк мезгилине чейин жашоо мүнөзүн көңүлсүз кылып, басынтып турган өтүшүп кеткен, эскирген оорууга жол бербеши керек", деген.

Валеологиялык билим берүүнүн жыйынтыгы болуп, адамдын өзүнүн генетикалык. Физиологиялык, психологиялык мүмкүнчүлүгү жөнүндөгү билимдерге, ден соолугунун сактоо жана текшерүү усулдарына, каражаттарына ошондой эле валеологиялык билимди айлана чөйрөгө таратуу ык – машыгууларына ээ болгон валеологиялык маданияты саналат. Ден соолук маданиятын калыптандырууда негизги маани: мектепке чейинки билим берүү системасынан баштап, ЖОЖдордон кийинки билим берүү системасына чейинки, үй бүлөлүк билим берүүдөн баштап ар кандай коллективдик билим берүүнү ичине камтыган билим берүү системасына таандык.

Валеологиялык билим берүү акыл эмгеги жөнүндөгү, дене тарбия, саясат, кесиптик ж. б. билим берүү системалары менен тыгыз байланышта жана өз ара активдүү аракеттенишет, мындай аракет этишүү азыркы учурдун талабына ылайык келе турган ар тараптуу өнүккөн личносту даярдоодо билим берүүнүн ар бир түрүнүн өз функцияларын эффективдүү аткарууга мүмкүндүк берет.

Текшерүүчү суроолор

1. Азыркы кезде билим берүүнүн кандай түрлөрү бар?

2. Билим берүүнү интенсификациялоо жана экстенсификациялоо деген эмне?

3. Валеология эмне жөнүндөгү илим?

4. Валеологиялык билим берүүнүн максаты, милдети жана актуалдуулугу эмнеде?

5. Валеология кандайча классификацияланат?

6. Валеологиялык билим деген эмне?

7. Валеологиялык маданият деген эмне?

Тема: Психикалык ден соолук

План:

1. Кишинин психикалык ден соолугунун валеологиялык негизи.

2. Кишинин жекече психологиялык өзгөчөлүгү.

3. Окуучулардын психикалык абалы, алардын акыл эмгегине жөндөмдүүлүгү жана аларды жөнгө салуунун усулдары.

4. Психикалык өзүн-өзү жөнгө салуунун усулдары жана каражаттары.

5. Уйку жана түш көрүү, алардын валеологиялык негиздери.

6. Эс жана аны машыктыруу.

1.Кишинин ден соолугунун деңгээлин аныктоодо нерв системасынын абалы жана анда жүрүп жаткан кубулуштардын ролу чоң. борбордук нерв системасындагы жүрүп жаткан процесстер курчап турган чөйрө менен тыгыз байланышта жана аны менен биргеликте психиканы калыптандырууда чечүүчү мааниге ээ. Психика – бул мээнин курчап турган чөйрөнү кабыл алуу жана баалоо касиети, ал касиеттин негизинде организм өзүнүн жүрүш-турушун, иш-аракетинин тактикасын жана стратегиясын аныктайт. Психика – психикалык процесстердин жардамында калыптанат. Психикалык процесстерге: сезүү, кабыл алуу, элестетүү, эске тутуу, көңүл буруу, ойлонуу жана сүйлөө, эмоция жана сезим, эрк кирет.

Азыркы мезгилдеги адамдардын психикасынын ылайыкташуу жөндөмдүүлүгү учурдагы өсүп жаткан жашоо тиричиликтин талабынан артта калган. Айрыкча бул жаш балдарга тиешелүү жана аларды мындай кубулуштардан коргоо өтө кыйын. Ар бир адамдын өзүнө мүнөздүү генетикалык жактан шартталган жекече психофизиологиялык айырмачылыгы болот. Аны кишинин сергек жашоо мүнөзүн уюштурууда эске алуу керек. Ошондой эле эркек менен аялдын ортосунда да өздөрүнө мүнөздүү жекече өзгөчөлүгү болот. М: аялдар эркектерге салыштырганда ийкемдүү, тарбиялоодо жана окутууда сезимтал болушат, ал эми кыска убакыттагы эске тутуусу боюнча артта калат. Эркектерде изилдөөчүлүк активдүүлүгү, чечим чыгаруучулук жөндөмдүүлүгү жогору. Бирок экөөнүн психикасынын ортосундагы айырмачылык аларды каршылыштырбастан, тескерисинче бири-бирин толуктап турат.

Психикалык ден соолук дегенде биз, организмдин социалдык туура жүрүш – турушунун жана жекече ден соолугунун эң жогорку деңгээли менен аныкталган психикалык процесстердин (көңүл буру, кабыл алуу, эске тутуу)физиологиялык шартталган агымын түшүнөбүз. Психикалык ден соолукту төмөндөгүдөй мүнөздөөгө болот:

-Эч кандай психикалык оорулардын жок болушу;

-Психиканын жашка жараша нормалдуу өсүшү;

-Организмдин эң жогорку функционалдык абалы (акыл эмгегине жөндөмдүүлүгү).

Азыркы кездеги эң кеңири таралган адамдардын психикалык ден соолугунун бузулган формасы – невроз. Ал жогорку нерв аракетинин бузулушу болуп саналат. Невроздун үч формасы бар:

1. Истерия-жогорку нерв аракетинин көркөм тибине ээ болгон адамдарда болот; буларда таяныч-кыймыл жана вегетативдик нерв системасы бузулат.

2. Психастения – акыл эмгеги менен иштеген адамдарда, буларда коркуу пайда болот.

3. Неврастения – орточо типтеги адамдарда болот. Мында жалпы ишке жөндөмдүүлүк начарлайт, уйку качат, калтырайт.

Андан башка да невроз: жалпы жана системдик деп бөлүнөт.

Жалпы неврозго-неврастения, корку неврозу, бирдекеге илешкээктик, жаңжал кылуучулук невроздор кирет. Системдикке – сийдик кармай албоочулук, кекечтенүү кирет.

Жогорку нерв аракетинин бузулушу кишинин иштеген жана жашаган шартына, аны курчап турган чөйрөсүнө, иш аракетине жана проблемасына, жекече нерв системасынын өзгөчөлүгүнө көз каранды болот.

Невроз менен көбүнчө белгилүү шартка ылайыкташа албаган, начар, ишеничсиз адамдар ооруйт. Невроздун кайсы түрү менен оорубасын анын себеби болуп, организмдин жалпы абалын жана ишке жөндөмдүүлүгүн калыбына келтирүүнү камсыз кылуучу мээнин аткаруучу иши менен анын шартынын ортосундагы дал келбөөчүлүк саналат.

Кишинин психикасы-бул, өзгөчө чиелишкен кубулуш. Кишинин психикасынын жекече өзгөчөлүгүн билүү менен билим берүү жана тарбия берүү процессин: психикалык ден соолуктун эң жогорку деңгээлин гана камсыз кылбастан, ошондой эле өзүнүн психикасын көзөмөл кылууга жана керектүү багытын өнүктүрүүгө, анын негизинде жогорку жетишкендиктерге жеткендей кылып уюштуруу керек. Психикалык ден соолукту жакшыртуу үчүн пайдаланылган каражаттар, усулдар, машыгуулар адамдын жекече өзгөчөлүгүнө жараша колдонулуш керек. Ошондуктан баланы билим берүү ишканаларында жана үй бүлөөдө тарбиялоодо жана билим берүүдө анын жаш өзгөчөлүгүн, жынысын, үстөмдүк кылуучу тубаса жана кийин пайда болгон керектөөлөрүн эске алуу менен уюштуруу керек. Ошондо гана сергек жашоо мүнөзүн калыптандырууга жана татыктуу билим берүүгө болот.

1. Адамдардагы жогорку нерв аракетинин ар кандай типте болушу организмдеги жүрүп жаткан нерв процесстеринин кезектешип алмашуу өзгөчөлүгүнө жараша аныкталат. (М: козголуу жана тормоздолуу)

Гиппократ жогорку нерв аракетин 4 типке бөлгөн:

1. Сангвиник;

2. Флегматик;

3. Холекрик;

4. Меланхолик.

Сангвиник – туруктуу психикага ээ болгон, тең салмактуу, күчтүү, кыймылдуу, жашоо шарттын өзгөчөлүгүнө тез ылайыкташат, болуп жаткан процессти туура баалай алат. Аларды тарбиялоо оңой, үнү катуу, тез, ачык, туура интонация менен сүйлөйт. Мимикасы айкын, жашоонун ар кандай кыйынчылыктарына каршы тура алат.

Флегматик – күчтүү, акырын кыймылдаган, токтоо акырын ойлогон, нерв системасынын күчтүүлүгү менен айырмаланат, социалдык чөйрөгө оңой ыңгайлашат, максатка жетүү үчүн тырышчаактын менен аракеттенет. Сүйлөөнү, окууну, жазууну тез үйрөнөт, үнү акырыныраак, эмоцияга көп берилбейт, ар кандай каршылыктарга көпкө чейин чыдай алат.

Холерик – күчтүү, жеңил, оргуштаган, тең салмактуу эмес, нерв системаы өтө күчтүү жана козголуусу тормоздолуусуна үстөмдүк кылат, энергиясы көп өзүн – өзү анчейин башкара албайт, режимди туура түзө албагандыктан көпчүлүк мезгилде убакыты жетишпейт. Андай типтеги балдар көбүнчө канааттандырарлык баага окуйт жана мектептин талабына өтө кыйналуу менен ылайыкташат, тез сүйлөйт, калыптандыруу кыйыныраак.

Меланхолик – начар тип, аябай сезгич, тез капа болуучу жана өзүн жоготуучу адамдар. Нерв системасы начар, андай адамдарда козголуу да тормоздолуу да акырын жүрөт, жашоодогу ар кандай каршылыктарга каршы тура албайт. Мындай типтеги балдар көбүнчө пассивдүү болот, үнү акырын, эмоциясы начар болот.

Күчтүү типтеги адамдардын ишке жөндөмдүүлүгү жакшы болот, ар кандай стресс пайда кылуучу факторлорго каршы тура алат Холериктер монотонуу жумуштарды жасаганда жогорку нерв системасы бузулушу мүмкүн. Неврозго меланхоликтер оңой учурайт. Жогоруда келтирилген классификация адамдарга жана жогорку түзүлүштөгү жаныбарларга тиешелүү.

И.И.Павлов адамдарга гана тиешелүү болгон жогорку нерв системасынын 3 тибин көрсөткөн:

1. Көркөм типтеги (художественный).

2. Акыл жөндөмдүүлүгүн иштеткендер (мыслительный).

3. Орточо (средний).

К.Юнге деген окумуштуу 2 типте бөлгөн:

- Экстраверттер – керектүү нерсени сырттан кабыл алууну каалаган адамдар, активдүү, түзүлгөн абалдын өзгөрүп турушун каалайт, лабилдүү, бирөөлөр менен компания түзүүнү жакшы көрөт.

- интроверттер – түнт, көпчүлүк мезгилде жалгыз жүрүүнү каалаган, өзүнө ишенген, чечкинсиз, жаңжалды жана шаан – шөкөттү каалабаган адамдар.

3. организмдин ишке жөндөмдүүлүгүнүн жогору болушу ар кандай жумуштун ийгиликтүү бүтүшүнө, түрдүү стиуациянын жакшы жагына чечилишине ошондой эле нерв системасынын бузулбоосуна, акыр аягында психикалык ден соолуктун чың болушуна алып келет.

Организмдин акыл эмгеининин жөндөмдүүлүгү төмөнкү факторлорго көз каранды:

- Генотиптик жана фенотиптик факторлорго;

- Ден соолугунун абалына жана жашоо мүнөзүнө;

- Дене түзүлүшүнүн өсүшүнө жана физикалык даярдыгына;

- Кесиптик иш аракетинин ык машыгууларынын өздөштүрүү жөндөмдүүлүгүнө.

- Иштеген жеринин шартына: жарык, температура, нымдуулук, аба, ызы-чуу.

- Психо-социалдык факторлорго: көңүлү, өзун сезүүсү, мотивациясы.

Акыл эмгекке жөндөмдүүлүк ар дайым өзгөрүп турат. Ошондуктан ар бир адам өзүнүн ишке жөндөмдүүлүгү начарлап баратканда андан арылуунун жолун, активдешип баратканда аны эффективдештирүүнү билүү керек.

Акыл эмгекке жөндөмдүүлүк организмдин психикалык абалына жараша болот. Жаңылыктарды кабыл алууда информациялык стресс чоң мааниге ээ. Аны болтурбоо үчүн эмоцияны башкара билүү керек. Кээде күчтүү эмоцияга берилип кеткенде акыл эмгегине жөндөмдүүлүк начарлап талыгуу (утомление) абалына туш келиши мүмкүн. Акыл эмгегин жасоо процессинде талыгууну болтурбоо үчүн ар кандай дидактикалык жана усулдук 000000000 нервди эс алдыруучу көнүгүүлөрдү жасоо, ар кандай нервди эс алдыруучу көнүгүүлөрдү жсоо, ар түрдүү кызыктуу мисалдарды келтирүү.

4.Организмдин психикалык абалын жөнгө салуунун жана психо-физиологиялык жөндөмдүүлүгүн машыктыруунун усулу-анын билими, башкача айтканда өзүнүн психофизиологиялык өзгөчөлүгүн, үстөмдүк кылуучу инстинктин, кабыл алуусун, темпераментин өзү билүүсү саналат.

Ар бир адамдын психикалык ден соолугун камсыз кылуунун оптималдуу каражаттары болуу керек. Кишинин психикалык жөндөмдүүлүгүн машыктырууну белгилүү программанын негизинде жүргүзүү керек. Мисалы:

- Алдагы ачык максат коюп, ага жетүү үчүн аракеттенүү керек;

- Керектүү ыкмаларды иштеп чыгуу үчүн ирээттүү түрдө жана тырышчаактык менен аракет кылуу керек;

- Машыгууну ынтызаарлык менен жасоо керек;

Психиканы жөнгө салуунун эффективдүү усулдарынын бири болуп – организмдин кыймылдоо активдүүлүгү саналат. Кыймылдоо активдүүлүгү жакшы эффект берүүдө көңүл буруунун мааниси чоң. себеби, көңүлдү жакшы буруу менен активдүү кыймылга келсе организм ар кандай проблемалардан жана нервдик психикалык чыңалуулардан алаксыйт.

Психиканы жөнгө салууда аутотренингдин да мааниси чоң. анын жардамында ар кандай стресстен арылууга, жумуш жасаганда кеткен күчтү кайра калыбына келтирүүгө, организмдин ишке жөндөмдүүлүгүн жогорулатууга, психофизиологиялык абалын башкарууга болот.

Кишинин психикалык абалын калыбына келтирүүдө кол менен жасаган массаждын ролу да чоң. кол менен массаж жасоонун түрлөрүнө: сүрүү, сылоо, гигиеналык жана косметикалык массаждарды эрте менен жасоо организмдин уйку абалынан арылуусуна жардам берет. Ошондой эле активдүү ишке киришип кетишин жана ошол күнү жумуш убактысы бүткөнгө чейин ишке жөндөмдүүлүгү жогорку деңгээлде болушун камсыз кылат.

Биологиялык активдүү точкаларга массаж жасоо энергиянын айланышын активдештирет жана ден соолукту калыптандырат, айрыкча акыл эмгекке жөндөмдүүлүктү жогорулатат.

Ар түрдүү организмдин кабыл алуусу ар түрдүүчө болот. Кээ бирөөлөр информацияны кулагы менен жакшы кабыл алса, башкалары көзү менен көрсө эске жакшы сактап калат. Эске тутууну жакшыртуу үчүн керектүү материалды үзгүлтүксүз кайталап туруу керек.

Эске сактап калуунун жолдору:

- Керектүү жаңылыкты түшүнүү үчүн эң керектүү болгон билимге ээ болуу;

- Эске тутуп калуу үчүн керек болгон информациянын маанилүүлүгүн таануу;

- Керектүү материалга кызыгып аны эске тутуп калууну каалоо;

- Жасалып жаткан жумуш үчүн жагымдуу шарт түзүү;

- Жакшы психофизиологиялык абалда болуу;

- Керектүү информацияга көңүлдү толугу менен буруу;

- Эске тутууну жакшыртуучу көнүгүүлөрдү, машыгууларды дайыма жасап туру.

5.Уйку - бул киши организминин абалынын маанилүү функциясы болуп эсептелет. Адам өзүнүн жашоосунун үчтөн бир бөлүгүн уйкуда өткөрөт. Организмдин уктабай жүрүшү анын начарлоосуна алып келет. Организмдин нормалдуу психофизиологиялык абалын кармап туруу үчүн уйкунун мааниси өтө чоң. уйку акыл жана физикалык жумуштардын негизинде чарчаган организмди дем алдырат жана күчүн калыбына келтирет. Андан башка да уйку мезгилинде мээдеги информациялар анализдөө жана кайра иштеп чыгуу менен нерв системасындагы чыңалууну азайтат, керексиз информацияларды өчүрөт.

Уйкунун узактыгы организмдин жекече өзгөчөлүгүнө, жасалган жумуштун мүнөзүнө, жашына, жыл мезгилдерине да жараша болот. Белгилүү убакытта жатуу жана бирдей убакта уйкудан туру жакшы эффект берет. Кызыктуу жумуш күнү, акыл эмгеги менен физикалык эмгектин туура уюштурулушу, туура уюштурулган дем алуу, дене тарбия көнүгүүлөрү – нормалдуу уйкунун негизи болуп саналат. Эрте менен эрте туруу, дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоо, салкын абада басуу жана чуркоо организмди эс алдыруунун эң жакшы жолу болуп саналат. Уйку бир гана адам баласынын иш-аракетеринин бөлүнгүс бөлүгү катары эмес, жаныбарлардын дагы иш – аракетинде орун алат. Демек, уйку жалпы биологиялык мааниге ээ. Уйку организмдин күчүн калыбына келтирет б.а. физикалык жана акыл – эс эмгектеринен чарчаган организмге эс алууну берет. Бул уктоо убактысында күндүзгү убакта жүктөлгөн нерв стркутураларынын тормоздолушу менен байланыштуу. Тормоздолуу – бул мээнин иш-аракетинин өзгөчө формасы, активдүү процессин б.а. уйку –бул жөн эле эс алуу эмес, а организмдин күчүнүн активдүү калыбына келиши. Мындан сырткары төмөнкүдөй ой-жоруулар бар. Көрсө укто убактысында күндүз топтолгон информацияларды кайрадан иштеп чыгуу, анализдөө, синтездөө болуп өтөт жана ошонун эсебинен нерв системасынын нерв психикалык чыңалуусу азаят. Уйку мээдеги программалло процесин камсыз кылат жана кандайдыр бир башка функцияларды аткарат. Уйку татаал физиологиялык кубулуш болуп эсептелет. Ошондуктан анын функцияларынын түшүнүү жана үйрөнүү бир кыйла татаал. Ал закондуу жана циклдүү түрдө бирин-бири алмаштыруучу эки чоң стадиядан турат.

1.Жай уйку.

2.Тез уйку.

Жай уйкунун узактыгы 60-90минутага созулат. Тез уйкунун узактыгы 10-20 минутага созулат. Уйку циклдуу процесс .Мисалы 7-8 сааттык уйку бирин-бири закон ченемдүү алмаштырып турган 4-5 циклден турат.

Жаңы гана уктаганда жай уйку жүрөт. Бул учурда дем алуу жана тамырдын согушу акырындап булчуң бошоңдойт. Зат алмашуу жана дененин температурасы төмөндөйт.

1-1.5 сааттан кийин жай уйку тез уйку менен алмашат. Бул фазада бүткүл ички органдардын иш-аракети жанданат дем алуу ылдамдап терендет жүрөктүн иштеши күчөйт зат алмашуусу жогорлайт.Тез уйку 10-15 минутага созулат андан кийин жай уйкунун жаңы цикли башталат.

Жай уйку убагында ойготулган кишилер түш көрүп жаткандагы тууралуу айтышат, бирок бул мезгилдин түшү анчейин эмоциялуу эмес жана чындыкка көбүрөөк жакыныраак ой жүгүртүү түрүндө болот. Ал эми тез уйку мезгилиндеги түш ачык, түшүнүктүү, эмоциялуу жана фантастикалуу болот. Бул убакта көргөн түш ойгонгондон кийин да эсте калат.

Бардык түштөр көзгө көрүнөт жана эмоциялуу. Түш көрүп жатканда мээге көргөзгүч системадан козголуу келип туруучу кежиге үлүштөрүнүн нерв клеткаларынын аракети жанданат. Сейрек учурларда гана түштөр угуу, жыт билүү жана башка сезимдерге байланыштуу болот.

Түш көрүү – мээнин нормалдуу психикалык аракети. Мазмуну боюнча ал сырткы дүйнөнүн көрүнүштөрү жана организмдин физиологиялык процесстери менен байланыштуу. Белгилүү окумуштуу Фрейд түш көрүүнү адамдын аң сезиминин өтө маанилүү жана өзгөчө тили деп түшүнгөн. Ал түш көрүүнү символикалык жактан бир белгини берүүчү, акыл эссиз абалдын үзгүлтүктүгү деп атаган. Бул илимге кандайдыр бир татаал маселелерди чечүүгө мүмкүнчүлүк берген. Аң сезимсиз психикалык актылар гениалдуу идеаларды жаратышы мүмкүн. Фрейд көбүнчө түш көрүү адамдын күндүзгү дуушар болгон ар кандай социалдык чектөөлөр менен болгон психикалык, биологиялык күрөшүүнүн чагылышы экендигин көргөн жана түшүнгөн. Мисалы, адам күндүзү ар кандай чөйрөдө жана ра кандай ситуацияларда болушу мүмкүн, алардын эң орчундуусу же адамга өзгөчө таасир калтырганы түшкө кириши мүмкүн. Бул ситуация психиканын керек эмес чыңалуусун пайда кылат, бирок түш көрүүдө адамда эч кандай чектөөлөр болбойт, ошондуктан ал ой түрүндө ар кандай проблеманы аягына чейин чечип кое алат да натыйжада ал өтө татаал ситуацияларды жана нервдик психикалык чыңалууларды азайтат. Көбүнчө түш көрүү аян түрүндө берилиши да мүмкүн. Түш жоруу дагы өзүнчө бир чоң маселе. Түш көрүү аркылуу адам алдын ала боло турган бардык нерселерден кабардар болушу мүмкүн. Түш көрүү көбүнчө адамдын маданий өзгөчөлүгүнө, чөйрөдөгү социалдык ордунан жана анын кылык – жоругуна жана кызыгууларына байланыштуу болушу мүмкүн. Физиологиялык жактан толук көрүлгөн түш адамдын жогорку ишке жөндөмдүүлүгү, физикалык жана психикалык ден соолугун сактоонун зарыл шарты болуп эсептелет. Уйкуга валеологиялык жактан ой жүгүртүү адамдын нормалдуу психикалык абалын жана энергиясын обьективдүү калыбына келишин камсыздоочу шарт болуп эсептелет.

Уйку жакшы болушу үчүнар кандай чаралар көрүлүү керек. М: уйку алдында ар кандай чыр-чатак же болбосо башынан өткөн кайгылуу окуяны эстеп, боло элек нерсеге боор толготууда зыяндан башка пайда жок. Бул адамдын уйкусунун бузулушуна алып келет. Көбүнчө акыл эмгеги менен эмгектенген адамдар, мисалы, окутуучулар, студенттер, окуучулар көбүнчө түнү китеп окуулары туура эмес. Бул нерв системасынын бузулушуна алып келет. Андан башка да уктаар алдында өтө көп тоюп, күчтүү тамак жеген , составында кофеини бар ичимдиктерди ичкен туура эмес. Туура эмес түзүлгөн уйку режими уйкунун бузулушуна, акыр аягында организмдин ооруп калуусуна алып келет. Ошондуктан ар кишинин ьиоритмикалык өзгөчөлүгүн билүү зарыл. Ушул өзгөчөлүгүнө жараша кишилерди 5 категорияга бөлүп алабыз:

1. Ачык эрте мененки тип (торгой);

2. Ачык кечки тип (үкү);

3. Нейтралдуу тип (көгүчкөн);

4. Мээлүүн эрте мененки жана мээлүүн кечки тип.

Торгой тибиндеги адамдар үкү тибиндегилерге караганда эрте жатып, эрте турат, ал эми үкү тибиндегилер кеч жатып кеч турат жана алар көп уктап, аз кыймылдагандыктан, аларда артериялык кан басымы көпчүлүк учурда төмөн болуп кетиши күтүлөт.

Күндүзгү иштеген иш күнү кызыктуу жана жагымдуу болсо, акыл эмгеги менен физикалык эмгектин катышы туура болсо, иштеп жаткан мезгилде дем алуулар туура уюштурулган болсо түнкү уйку нормалдуу болот. Эгерде киши түнү жакшы уктай албаса, күндүзгү уктоонун кереги жок, өтө көп чарчап кетсе 10-15 минута гана уктап алуу жетиштүү. Жакшы дем алуу үчүн жылуу, кургак, тынч, караңгы бөлмөдө уктоо туура болот. Ошондой эле, уктаар алдында эң жөнөкөй тынчтандыруучу процедураларды жасоо мисалы, жылуу душ кабыл алуу, жагымдуу китеп окуу да нормалдуу уйкунун негизги шарттарынын бири болуп саналат.

Эс жана аны машыктыруу.

Эс – бул нерв системасынын информацияны кабыл алып, ылгап, тактап жана түрдүү маселелерди чечүүгө, жүрүм – турумду башкарууга жөндөмдүүлүгү.

Информациялык сигналдар анализаторлорго барып, 0,5 секунд убакытка чейин кармалат. Бул сенсордук эс деп аталат. Машыгуунун негизинде бул эс 10 минутага чейин созулат. Бул мезгилди эстетикалык эс деп атоого болот, себеби муну эс аркылуу башкарууга болот. Кийинки сенсордук эс – кыска убакыттагы эс, информацияны 10 секундга чейи, ал эми өтө маанилүү сандагыт информация узак убакыттагы эсте сакталат жана ал жылдар бою функциясын сактайт. Эстин негизин: эстөө, эске тутуу ээлеп, аң сезимдүү жана аң сезимсиз негизде жүрөт. Эске тутуунун механизмдерин чынжыр түрүндө элестетүүгө болот. Талап-мотивация-аткаруу-көңүл буруу-информация жыйндысы-эсте сактоо.

Чынжырчанын участкасынын бузулушу эске тутуунун начарлатат. Көбүнчө эсте кызыктуу информация көпкө сакталат. Оң эмоциялар мээнин жакшы иштешине көмөкчү болот. Адамдарда эске тутуу ар кандай, мисалы бирөөсүнүн угуу эси, башкаларда көрүү эси жакшы өөрчүгөн.

Эске тутууда эң чоң ролду мотивация түзүп, канчалык деңгээлде ал информация керек жана анын себеби жогору болсо, мотивация ошончолук жогору болот. Информацияны сатоо үчүн биринчи ойду топтоо б. а. көңүлдү буруу керек, кийин керексиз нерсени эске сактабоо оң натыйжа берет.

Эске сактоо учурунда бир сүйлөмдүн экинчи сүйлөм менен болгон аралыгы 1 минута, сабакка даярданган учурда интервал 5-6 саатта болушу керек. Мисалы А. Андреев тез окуунун методун ойлоп тапкан жана материалды 2 жолу катар окуп, андан кийин 8 сааттан кийин дагы 1 суткадан кийин окууну сунуштайт.

Жакшы эске сактоо үчүн уйкудан соң окуу керек. Ошандой эле кагазга жазуу, магнитафонго жаздыруу, кайталоо, дата, сөз түрүндө жазуу да колдонулат. Машыгуунун негизинде эске тутуу жакшырат, ал эми жүктөмдөр, чарчоо, кыжаалатчылык эске тутууга терс таасирин тийгизет.

Эске тутуунун эрежелери:

- Негизги билимдерге ээ болуу б. а., информацияны түшүнүү;

- Максатты билүү;

- Информацияга кызыгуу жана аны эстөөгө аракет кылуу;

- Иш жайын туура тандоо;

- Жакшы психикалык, физиологиялык абарда болуу;

- Ойду бир жерге жыйноо;

- Эсти жакшыртуу үчүн машыктыруу жана мүмкүнчүлүктөрдү түзүү.

Текшерүүчү суроолор

1. Психика деген эмне?

2. Психикалык процесстер кайсылар?

3. Психикалык ден соолук деген эмне?

4. Невроздун кандай түрлөрү бар?

5. Билим берүү мекемелеринде жана үйдө билим берүү жана тарбиялоо процесстерин кандай уюштуруу керек?

6. Жогорку нерв системасынын (темпераменттин) кандай типтери бар?

Тема: Кыймылдоо активдүүлүгү жана ден соолук

План:

1. Кыймылдоо активдүүлүгү жөнүндө жалпы түшүнүк жана анын мааниси.

2. Дене тарбия жана спорт.

3. Дене көнүгүүлөрүн жасоонун принциптери.

4. Кишинин ден соолугунун деңгээлин жогорулатууда жана бышыктоодо дене тарбиянын ролу.

1.Кыймылдоо активдүүлүгү жөнүндө жалпы түшүнүк жана анын мааниси.

Кыргыз Республикасында дене тарбиясы жагынан даярдыктын баа берүү нормативдеринин түрүндө негизги калкты курак жагынан ырааты менен камтыган атайын иштелип чыккан Дене тарбия - спорттук комплекс иштейт. Комплекстин нормативдерин аткаруу жана аны баскычтар боюнча алга илгерилетүү жарандардын эмгекке жана Мекенди коргоого дене тарбиясы жактан даярдыгынын өсүп бара жаткан даражасын билдирет.

Дене тарбия - спорттук комплекс спорттук разряддарды жана наамдарды ыйгаруунун принциптерин, эрежелерин жана тартибин белгилеген Бирдиктүү спорттук классификация менен тыгыз айкалышта пайдаланылат.

Калктын ар түрдүү контингенттерин дене тарбиясы жагынан өркүндөтүүнүн мамлекеттик программалары Дене тарбия - спорттук комплекстин жана Бирдиктүү спорттук классификациянын негизинде иштелип чыгат.

Ишканалардын, мекемелердин, уюмдардын администрациясы менчигинин формасына карабастан кесиптик союздар менен биргелешип кызматкерлерге жумуш күнүнүн режиминде реабилитациялык жана кесиптик - прикладдык машыгууларды, иштен кийинки калыбына келтирүүнү, профилактикалык машыгууларды, спорттук - массалык иштерди, спорттук - саламаттыкты чыөдоочу туризмди кошкондо, дене тарбиясы жана спорт менен машыгууга өздөрүнүн укуктарын жүзөгө ашыруу үчүн кызматкерлерге шарт түзүп берүүгө милдеттүү.

Дене тарбия жана спорт менен машыгуучу материалдык база түзүү жана пайдалануу, кызматкерлерди жана алардын үй-бүлө мүчөлөрүн жекече жана коллективдүү машыктырууну каржылоо жана адистер менен камсыз кылуу тартиби коллективдик жана эмгек келишимдери (контракттары) менен аныкталат.

Калк жашаган жана массалык түрдө эс алган жерлерде калктын дене тарбия жана спорт менен машыгуусу үчүн шарт түзүп берүү дене тарбиясын жана спортту өнүктүрүү программаларын каржылоонун мамлекеттик нормативдерине ылайык жергиликтүү бюджеттердин каражатынын эсебинен жергиликтүү мамлекеттик акимчиликтер жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары тарабынан ишке ашырылат.

Эволюция процессинин жүрүшүнүн негизги шарттарынын бири айлана – чөйрөнүн өзгөрүлүшү болуп саналат. Өзгөрүлгөн айлана чөйрөнүн шарттарына ыөгайлануу үчүн тирүү организмдерге кыймыл аракеттин ар түрдүү жаөы формаларынын өздөштүрүүгө туура келген. Ошондой эле ыөгайлуу кыймыл аракет формаларынөздөштүрүү менен денесинин термостабилдүүлүгүнө керектүү тамак ашты таап жегенди, душманынан коргонүүго жана тукуму үчүн кам көрүү ыкмаларына ээ болгон. Жашоо үчүн күрөштө келип чыккан кыймыл аракеттин формаларынын калыптанышынын натыйжасында организмдин бүтүндөй, анын ичинде органдар системасынын жана ар бир органдын түзүлүшүндө жана аткарган кызматында өзгөрүүлөр келип чыккан. Мисалы, таяныч – кыймылдаткыч органдар системасында, мээнин түзүлүшүндө, жүрөктүн түзүлүшүндө ж. б. Кыргыз Республикасында дене тарбия жана спорт адамдарды дене тарбиясы жактан талаптагыдай өнүктүрүүнүн мүмкүнчүлүктөрүн ишке ашыруунун, ар бир адамга таандык болгон тубаса сапаттарды жана аны менен байланышкан мүмкүнчүлүктөрдү ар тараптан өркүндөтүүнүн негизинде Кыргызстандын элинин саламаттыгын сактоо чоө мааниге ээ. Дене тарбия жана спорт инсандын коомдук жактан активдүүлүгү менен мүнөздөлгөн руханий жана адептик сапаттарын тарбиялоо, ар бир адамды эмгектенүүгө, коргоого жана коомдук иштердин башка түрлөрүнө тийиштүү даражада даярдоону камсыз кылуу менен ажыралгыс тыгыз биримдикте болот.

Азыркы мезгилде жашоо шарттын өзгөрүлүшү, мисалы: ыөгайлуу турак-жай, илимдин жана техниканын акыркы жетишкендиктери адамдын кыймылдоо активдүүлүгүн начарлатып, кандай жумуш болбосун акыл эмгеги менен чечүүгө мүмкүнчүлүк берди. Натыйжада кыймыл жетишсиздиги – гипокинездин келип чыгышына башкача айтканда, гиподинамиянын пайда болушуна алып келет. Мисалы, балдар бакчасында бөбөктөрдүн кыймылдоо компоненти күндөлүк режимде 30%тен ашпайт, ал эми нормада 50% кем болбоо керек.

Гипокинездин түрлөрү жана анын келип чыгышынын себептери.

Жогрудагыдай гипокинездин түрлөрүнү себептеринин натыйжасында организмдеги бүтүндөй органдар системасынынын функциясы бузулат. Мисалы, дем алуу, кан айлануу, кандын составы, тамак сиөирүү, терморегуляция, эндокриндик системанын функциялары бузулат да организмде гиподинамиянын пайда болушуна алып келет. Организмдин кыймыл активдүүлүгү канчалык жогору болсо организмдин гиподинамияга жана шамалдап калууга кабылуу даражасы ошончолук төмөн болот, ошондой эле жашоонун узактыгы ошончолук узун болот. Мисалы, бирдей эле салмактагы коен менен кроликти салыштырганда коен 2-2,5 эсе көп жашайт, карышкыр итке салыштырганда 1,5 – 2 эсе көп жашайт. Көп кыймылдаган денеси чыө организм аз кыймылдуу организмге салыштырганда аз энергия жумшайт жана органдар системасы да энергияны аз кетирет, натыжада көп жашайт.

2.Дене тарбия жана спорт түшүнүгү бири-биринен мааниси жагынан айырмаланат. Дене тарбия – организмдин өзүнүн ден соолугун бекемдөө, жакшыртуу, сактоого багытталган активдүү жана аө-сезимдүү кыймыл иш-аракети. Ал эми спорт – бул, физикалык эмгектин профессионалдык иш-аракетинин бир түрү.

Дене тарбиянын негизги түшүнүктөрү болуп:

-кыймылдоо ыкмасы;

-кыймылдоо сапаты саналат.

Кыймылдоо ыкмасы – бул, татаал координацияланган аракеттер. Ал бир нече деөгээлдеги автоматтык түрдөгү белгилүү ыраатуулукта жасалган жөнөкөй кыймыл актыларынын ичине камтыйт. Адам төрөлгөндө эле бүтүндөй шартсыз рефлекстик жана инстинкттик кыймылдардын тобу кошо жаралат. Ал эми андан аркы жашоо процессинде ал кыймылдарга жашоо турмушка керектүү кыймылдардын түрү кошулат. Мисалы, түз басуу, тамакты туура кабыл алуу, жазуу, чөмүлүү, ойноо, лыжа тебүү ж.б. Көптөгөн изилдөөлөр далилдегендей, дене тарбия көнүгүүлөрү менен алектенүү өтө чоө ооруну алдын алуучу жана дарылоочу каражат. Кардиосклероз, жүрөктүн ишемиялык оорусу жана гипертония сыяктуу оорулар аз кыймылдуулук менен жашаган адамдарда көп кездешет.

Кыймыл ыкмалары үч фазаны ичине камтыган татаал процесс:

1-фаза: генерализация же иррадация б.а., козголуу. Бул процесс баш мээнин кыртыш бөлүгүндөгү кыймыл анализаторлорунда келип чыгуучу процесс. Бул мезгилде ал бөлүктө козгзолууга теө келе турган тормоздолуу жок болот, ошондуктан козголуу процесси үстөмдүк кылат.

2-фаза: козголууну концентрациялоо. Бул фаза ички тормоздолуу процессинин күчөшү менен мүнөздөлөт. Мында биринчиден булчуөдардын ашыкча иштөөсүн жок кылат, натыйжада кыймыл акырын жана үнөмдүү болуп калат. Экинчиден кыймыл анализаторлорунун кыртыш бөлүктөрүнүн жумушчу бөлүктөрүндөгү козголуу процесси күчөйт.

3-фаза: стабилдешүү фазасы. Мында борбордук нерв системасындагы козголуунун концентрациялоо жана тормоздолуунун күчөө процесстери уланат.

Атайын көөүл бурулбаса деле белгилүү кыймыл ыкмаларынын кайталанып ишке аша бериши кыймылды автоматизациялоо деп аталат. Кыймылды автоматизациялоо төмөндөгүлөргө көз каранды:

- ыкманын түзүлүшүнө;

- кыймылдоо ыкмасынын стабилдүүлүгүнө, башкача айтканда, ыкма канчалык стабилдүү болсо, ошончолук туруктуу болот;

- ыкманын көп жолу кайталануусуна, б.а. ыкма канчалык көп жолу кайталанса, анын автоматтык түрдө ишке ашуу деөгээли ошончолук жогору болот.

Канчалык ыкма бекем болсо, аны бузуу ошончолук кыйын болот, ошондой эле ал ыкманы пайдалануу ошончолук жеөил жана максаттуу болот.

2.Кыймылдоо сапаты – бул, кыймылдын сандык жана сапаттык мүнөздөмөсүн чагылдырат. Кыймылдын 5 сапаты болот: күчү, тездиги, ийилчээктиги, чыдамкайлуугугу жана элпектиги.

А) кыймылдоо күчү – бул кишинин булчуөдук чыөалуусунун каражаттарын сырткы карама- каршылыктарга каршы коюу аркылуу жеөип чыгуу жөндөмдүүлүгү. Кыймыл көнүгүүлөрү күчтү талап кылуусу боюнча төмөндөгүдөй бөлүнөт:

1) Таза күчтү талап кылуучу көнүгүүлөр;

2) Ылдамдыкты, күчтүүлүктү талап кылуучу;

3) Күчтүүлүктү, чыдамкайлуулукту талап кылуучу көнүгүүлөр.

Бала жаш мезгилде б.а. жыныстык жетилүү толук калыптанып бүткөнгө чейин таза күчтү талап кылуучу көнүгүүлөрдү этияттык менен колдонуу керек, себеби андай көнүгүүлөр түтүк сыяктуусөөктөрдүн жана дененин узунунан өсүшүн акырындатат б.а. артка тартып коет. Ал мезгилде ыдамдыкты, күчтүүлүктү талап кылуучу көнүгүүлөрдү мислы, секирүү, ыргытуу, кыска аралыкка чуркоо сыяктуулар сунуш кылынат. Таза күчтү талап кылган көнүгүүлөр картаө адамдарга да туура келбейт. Аларга күчтү көп талап кылбаган. Бирок көп жолу кайталанууну б.а. чыдамкайлуулукту талап кылган көнүгүүлөр сунуш кылынат.

В)Кыймылдоо тездиги – бул, ылдамдыкты өтө тез убакыт ичинде жасоо жолу менен мүнөздөлөт. Тез кыймылдоого көнүгүү организмдеги бардык физиологиялык системаларынын көрсөткүчүн жакшыртат.

Мисалы, БНС нерв процесстеринин күчүн жана кыймылдуулугун өстүрөт. Кычкылтек ташуучу системанын ишин тездетет. Таяныч кыймыл аракеттер системасынын ишин жакшыртат. Улгайган адамдарда тездикти талап кылган көнүгүүлөр менен чыдамдуулукту талап кылган көнүгүүлөрдү биргелешип жасоо керек. Ал эми жаш балдарда, өспүрүмдөрдө тез кыймылдагы көнүгүүлөр ден соолугун жакшыртуучу негизги шарттардын бири болуп саналат.

В) Кыймылдоо чыдамдуулугу – бул адамдардын белгилүү бир ишти жасоодо көп убакытка чейин анын эффекивтүүлүгү төмөндөтпөй аткаруу жөндөмдүүлүгү болуп саналат. Чыдамдуулукту аткаруу шартына жараша 3 түргө бөлөбүз:

- өтө тездикти талап кылган чыдамдуулук б.а., көпкө чейин жогорку ылдамдыкты сактап турууну талап кылган кыймылдар. Мисалы 800 же 1500м чуркоо.

- Күчтү талап кылган чыдамкайлуулук. Мисалы оор атлетиктер.

- Статистикалык чыдамдуулук- бул кыймылсыз түрдө көпкө чейин булчуөдук чыөалууну кармап туруу болуп саналат. Мисалы адамдын көпкө чейин бир калыпта турушу, мындай абалда туруу дене жана бут кырчоолорунун чыөалуусунун натыйжасында ишке ашырылат.

Чыдамдуулукту калыптандыруучу көнүгүүлөргө: басуу, чуркоо, сүзүү, лыжа,конки, велосипед тебүү кирет. Бул көнүгүүлөрдү жумасына 3-5 жолу кайталап, ар бир жасаганда 40-60 мин созуу эө жакшы эффект берет.

Г) Кыймылдоо элпектиги – бул ар кандай ситуацияда болбосун кыймылдын тез, так аткарылышы. Ал күчтүүлүк, тездик, чыдамдуулук жана ийкемдүүлү менен тыгыз байланышта болот. организм элпек болуу үчүн козголуу жана тормоздолуунун теө салмакта болуусу, өтө тездик жана күчтүүлүк эө маанилүү.

Д) Ийилчээктик да адамдардын жашоо турмушунда көп кездешүүчү жана эө чоө мааниге ээ болгон кыймыл сапаты болуп саналат. Мисалы, ал муундпрдын жана аларды курчап турган жумшак ткандардан – булчуөдардын, байламталардын, тарамыштардын анатомиялык физиологиялык өзгөчөлүгүнө көз каранды болот. Муундардын ийилчээктиги жаш мезгилде жогору болот.. ал эми жаш өткөн сайын бир нече факторлордун:

- муундардагы кемирчектердин жабыркоосунан тарамыштарда жана муундарда минералдык туздардын топтолуусунан, жумшак ткандардардын илешкетигинин жогорулашынын эсебинен төмөндөп кетет. Ийилчээктикти кармап туруу үчүн төмөндөгүдөй чараларды көрүү керек. 1. Өтө күч келбеген көнүгүүлөрдү жасап жүрүү. 2. Көп сандагы жана көп кайталануучу көнүгүүлөрдү жасоо. 3. Ден соолукту чыөдоочу дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоодо ийилчээктикти камсыз кылуучу көнүгүүлөрдү акында жасоо керек.

Дене тарбиялык-ден соолукту чыөдоочу жана спорттук - массалык иш чаралардын календары Дене тарбиясын жана спортту башкаруучу республикалык мамлекеттик орган же эл аралык спорттук уюмдар тарабынан иштелип чыгат жана бекитилет.

Жалпы улуттук мааниси болгон ири масштабдуу спорттук иш - чараларды жана массалык дене тарбиялык спорттук оюн - зоокторду өткөрүү Кыргыз Республикасынын Өкмөтү түзгөн уюштуруу комитети тарабынан жүзөгө ашырылат.

Спорттук мелдештерге судьялык кылууга дене тарбиялык спорттук уюмдарда атайын даярдыктан өткөн жана Дене тарбиясын жана спортту башкаруучу республикалык мамлекеттик орган же эл аралык спорттук уюмдар тарабынан спорттун түрү боюнча судья катары аттестацияланган адамдарга жол берилет.

3. Дене көнүгүүлөрүн жасоонун принциптери.

Дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоодо оө натыйжага жетүү үчүн белгилүү шарттарды, принциптерди сактоо керек:

1. Аң сезимдүүлүк жана активдүүлүк принциби;

2. Системалуулук жана ырааттуулук;

3. Жүктөмдү акырындык менен көбөтүп баруу принциби;

4. Жекеленүү принциби;

5. Жасалуучу аракеттердин комплекстүүлүк принциби;

6. Көнүгүү эффектинин кайталануу принциби.

Ошентип, ден соолукту жакшыртуу үчүн керек болгон кыймылдоонун сапаттарын жасоонун чеги жок. Аны ар бир организм жеке өзгөчөлүгүнөжараша ден соолугун чыөдоо максатында, аң сезимдүү түрдө, так түзүлгөн программанын негизинде жасоо керек. Мисалы жүрөк – кан тамыр системасы начар организмдер чыдамдуулукту талап кылган көнүгүүлөрдү, аз кыймылдаган организмдер ийилчээктикти талап кылган көнүгүүлөрдү жасоо керек.

Аө сезимдүүлүк жана активдүүлүк принциби – бул, организмдин дене тарбия кыймылдарынын жардамында ден соолуктун жогору даражада кармап турушу жана дене тарбия көнүгүүлөрдүн организмдеги физиологиялык механизмдерге таасир этишин түшүнүшү болуп саналат, мында дене тарпбиячы биринчиден өзүнүн ден соолугун жакшыртуунун жолдорун көбүрөөк билүүгө аракеттенет; экинчиден, өзүнүн ден соолугун жакшыртуунун программасын жана ден соолугун камсыз кылуучу дене тарбия көнүгүүлөрүн каражаттарын иштеп чыгууну үйрөтөт; үчүнчүдөн ошол убактагы организмдин абалына жараша ден соолугун жакшыртуучу көнүгүүлөрдү өзүнүн программасына киргизе алат.

Системалуулук жана ырааттуулук принциби – бул дене тарбия көнүгүүлөрүнүн жардамында ден соолукту жакшыртуучу дене тарбия көнүгүүлөрүнүн каражаттарын пайдалануунун системасы. Бирдей түрдөгү дене тарбия көнүгүүлөрүн жасай берүү менен ден соолукту жакшыртууга жетишүү болбойт. Мисалы, дайыма эле чуркай берүү, сууда сүзө берүү ж.б.

Жүктөмдү акырындык менен көбөтүп баруу принциби- бул принциптин негизинде кыймылды акырындык менен күчөтүп баруу жатат. Андай кылуу организмдеги жүрүп жаткан процесстердин активдешүүсүнө шарт түзөт. Мисалы, жүктөмдү акырындык менен күчөтүп баруу БНС ишин, организмдеги белоктук алмашууну активдештирет.

Жекеленүү принциби - бул принциптин негизинде организм толук ден соолукта болууга кыймылдоо каражаттарын комплекстүү түрдө пайдаланганда гана жете алат.

Жасалуучу аракеттердин комплекстүүлүк принциби – бул принциптин негизинде организм толук ден соолукта болууга кыймылдоо каражаттарын комплекстик түрдө пайдаланганда гана жете алат.

Көнүгүү эффектинин кайталануу принциби - бул принциптин негизинде дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоону акырындатуу жана токтотуп коюуу жатат. Дене тарбия көнүгүүлөрүнүн жүктөмдөрүн акырындатуунун деөгээли канчалык жогору болсо, ишке жөндөмдүүлүктүн төмөндөөсү ошончолук тез болот.бирок, 3-8 күндөн кийин кишинин денесинин чыөдыгынын деөгээли дайыма көнүгүү жасап жүргөндөгүдөй деөгээлде болуп калат. Көнүкпөгөн адамда андай болбой, тескерисинче ишке жөндөмдүүлүгү дайыма төмөндөп олтурат.

Кишинин ден соолугунун деңгээлин жогорулатууда жана бышыктоодо дене тарбиянын ролу.

Коомдун өнүгүшү менен ар кандай кыймылдардын жардамында ишке ашуучу күч эмгектеринордуна машина жана автоматтык иштөө техникаларынын пайда болушу адамда коркунучтун б.а. гипокинездин пайда болушуна алып келди. Бул оору цивилизациянын оорусу деп аталат. Ушундай шартта ден соолуктун деңгээлин жогорулатуунун, бышыктоонун эң эффективдүү жолу болуп дене тарбия эсептелет. Эч кандай дене тарбия көнүгүүлөрүн жасабаган адамдын оорушу жылына он күнгө көп болот. Эгерде жумасына күнүнүө бир сааттан дене тарбия көнүгүүлөрүн жасап турса, ооруунун дэңгээли төмөндөйт б.а. 10 күндүн ордуна төрт күн гана ооруйт.

Дене тарбия көнүгүүлөрү, аны жасоо режими ар бир адам үчүн анын жынысына, жашына, кесибине, үй бүлөлүк абалына, иштөө режимине жараша ар түрдүүчө болуусу керек. Ар бир адам үчүн эрте мененки гигиеналык гимнастиканы жасоо милдеттүү болуп саналат. Азыркы мезгилдеги эң көп кездешкен ооруларга: туура эмес тамактануудан, ошондой эле өтө көп психикалык жүктөмдүн негизинде келип чыккан гиподинамия, жүрөк кан тамыр, онкологиялык ооруулар, кант диабети, таяныч –кыймылдаткыч органдар системасынын оорулары, психикалык оорулар кирет. Жогорудагы оорулардын бардыгын алдын алуу үчүн төмөндөгүдөй дене тарбия көнүгүүлөрүн сөзсүз жасоо сунуш кылынат:

1. Циклдик мүнөздөгү аэробдук көнүгүүлөр, бул көнүгүүлөр жүрөк-кан тамыр, дем алуу, нерв системасынын нормалдуу иштөөсүн жана термррегуляцияны, зат алмашууну нормалдаштырат.

2. Жалпы организмдин абалын жакшыртуучу гимнастикалык көнүгүүлөр:

- омурткага тиешелүү;

- муундарга тиешелүү;

- мээнин кан айлануусуна;

- тамак сиңирүү органдарынын ишин жакшыртуучу;

3. Иммунитеттин жогорку деңгээлин кармап туруучу процедуралар, мисалы, баня, душ, күнгө күйүү ж.б.

Чоң адам жумасына 90 минутадан 3-5 жолу дене тарбия көнүгүүлөрүн жасап туруу нормалдуу болот. Ар дайым үзгүлтүксүз дене тарбия көнүгүүлөрүн жасап жүрүү ишке жөндөмдүүлүктү 10 – 14% чейин жогорулатат. Акыл эмгеги менен иштеген адамдардын организмине төмөндөгүдөй өзгөрүүлөр мүнөздүү:

- Олонуу процессинин жогорку деңгээлде болушужана жогорку нерв системасынын козголуу – тормоздолуу процесстеринин тез-тез алмашып турушу, акыл ой жүктөмдөрүнүн бирдей эместиги, кээ бир келишпестиктер болгондо тез аранын ичинде ар кандай чечимдерди чыгаруу керектиги;

- иретке салынбаган иштөө графиги, мезгил- мезгили менен нервдик – эмоционалдык чыңалуунун деңгээлинин өсүп кетишинин келип чыгышы;

- кээ бир анализаторлордун чыңалуусу;

- айлана чөйрөдөгүлөр менен мамиле кылуусунун кыйндыгы, өтө көп информацияны болушу – эске туту, көңүл буруу, жаңы информацияны өздөштүрүү;

- кыймылдоо активдүүлүгүнүн төмөндүгү.

Акыл эмгеги менен иштеп жатканда, күч эмгегине тескери процесстер жүрөт. Мисалы мээнин тамырлары канга толот, кол, бут кырчоолордун тамырлары кысылат, ички органдардын тмырлары кеңеет. Ал мезгилде нервдик – эмоционалдык чыңалуу коштосо, кан айлануу кескин активдешет да кан тамырлардын согушу тездейт. Артериялык басым жогорулайт, дем алуу тездейт, кандын кычкылтекке каныгуусу начарлайт, терморегуляция бузулат. Натыйжада органдар системасынын иштөөсүнүн жалпы абалы бузулат.

Акыл эмгегинин жалпы спецификалык өзгөчөлүгү болуп, ишти токтоткондон кийин да көпкө чейин ал иш жөнүндө ойлоно берсе, туура эмес уюштуруунун натыйжасында организмдин жалпы функционалдык жана морфологиялык бузулуусу келип чыгат. Мисалы: аз кыймылдуулуктун натыйжасында гипотония, гипертония, невроз, дем алуунун начарлашы, зат алмашуунун бузулушу пайда болот.

90 минута ичиндеги студенттердин ар кандай жүктөмдөгү акыл эмгегинин жөндөмдүүлүгүнүн өзгөрүшү. Ишке жөндөмдүүлүктүн деңгээли (% менен)

Таблицадан көрүнгөндөй орточо интенсивдүүлүктөгү жүктөмдө студенттердин акыл ишке жөндөмдүүлүгү жогорулайт жана белгилүү убакытка чейин кармалып турат.

Дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоо акыл эмгеги менен иштегендер үчүн ар дайым пайда гана алып келет. Акыл эмгеги менен иштегендерде кыймыл активдүүлүгүн уюштуруунун формасына төмөнкүлөрдү киргизүүгө болот:

1. Эрте мененки гигиеналык гимнастикалар.

2. Жумуш күнүн баштоонун алдында жасоочу гимнастикалар. Жумушту баштаардын алдында 5 – 6 жеңил кыймылды координациялоочу көнүгүүлөрдү 5 – 7 мин жасоо керек.

3. Физкульт. пауза. Жумуш күнүнү 1- жана 2- жарымынын орто ченинде 10 – 15 минута осанканы түздөөчү, ички органдардыниш аракетин активдештирүүчү мээге кан жүрүүнү стимулдаштыруучу ж.б. көнүгүүлөрдүн 5 -8 түрүн жасоо.

4. Физкульминутка. Иштеп жаткан ордунда эле ар бир 40-60 минутада 2-3 минутадан дененин чарчаган бөлүктөрүн дем алдыруу үчүн жасалган көнүгүүлөр, мисалы: башты, мүрүнү айландыруу, позаны алмаштыруу, терең дем алуу.

5. Түштөнүүдөн кийин жумушту баштаардын алдында эрте менен ишти баштоонун алдында жасоочу көнүгүүлөрдү дагы жасап коюу керек.

6. Кечке маал тамактануудан кийинки туура уюштурулган кыймылдоо активдүүлүгү, мисалы сейилдөө.

Теманы өздөштүрүү үчүн берилүүчү суроолор

1. Дене тарбиянын ден соолукту чыңдоодогу мааниси эмнеде?

2. Кыймылдоо сапаты деп эмнени айтабыз?

3. Дене көнүгүүлөрүн жасоонун принциптерин атап бер.

4. Гипокинезия деген эмне жана анын келип чыгуу жолдору кандай?

5. Кыймылдоо ыкмасы деген эмне жана анын кандай фазалары бар?

6. Ар кандай оорулардын алдын алууда кандай дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоо керек?

Тема: Зыяндуу адаттарды болтурбоону алдын алуунун усулдары жана каражаттары.

План:

1. Тамеки чегүүнүн кишинин организмине тийгизген таасири.

2. Алкоголдук ичимдиктердин кишинин организмине тийгизген таасири.

3. Наркотикалык жана уулуу заттардын кишинин организмине тийгизген таасири.

1.Сергек жашоо мүнөзү зыяндуу адаттардан: тамеки тартуу, алкоголдук ичимдиктерин жана наркотикалык заттарды пайдалануудан баш тартуусуз эч кандай мааниге ээ эмес. Зыяндуу адаттар адамдардын эмгек жана чыгармачылык ишмердүүлүктөрүнө кескин терс таасирлерин тийгизет, коркунучтуу ооруларды алып келет. Зыяндуу адаттар спорт режими менен дал келбейт.

Тамеки тартуу – шарттуу рефлекстин принциби менен өнүгүүчү зыяндуу жана коркунучтуу адат. Айрым адамдар тамеки тартуу акыл эмгегине жөндөмдүүлүктү жогорулатат деп эсептешет. Бирок алгачкы мезгилдерде байкалган баш мээнин кабыгынын жогорку дүүлүккүчтүгү нерв клеткаларынын өлүүсү менен алмашат. Дүүлүккүчтүктү кайрадан жогорулатуу үчүн дагы тамеки тартуу талап кылынат. Филтирлүү тамеки тарткан учурда эле организмге тамеки түтүнү менен бирге 40тан ашуун зыяндуу заттар: никотин, көмүртектин оксиди, синиль кислотасы, чайыр заттары кире ж.б. Никотин – өтө күчтүү уу, анын адам үчүн өлтүрүүчү дозасы 50 мг, 1 даана тамеки тартканда 1 мг га жакын никотин организмге кирет.

Ар бир жаңы тамеки тартып баштаган адам жагымсыз сезимдерди: баш айлануу, баш ооруу, көңүл айланууну сезет, бул никотин менен уулануунун алгачкы белгилери болуп эсептелет. Бирок башкаларды таң калтырууга болгон умтулуу дайыма ңстөмдүк кылат жана адам бара-бара тамекинин таасирине көнүгөт. Убакыттын өтүүсү менен бул адат бекемделет жана кишинин тамеки тартууга талабы күчөйт. Илимий изилдөөлөрдүн көптөгөн маалыматтары системалуу тамеки тартуу борбордук нерв системасына, демек бүтүндөй организмге терс таасир этүүсүн далилдейт. Тамеки тартуучуларда баш ооруу, баш айлануу, түшүнүн бузулуусу, акыл жана физикалык эмгекке жөндөмдүүлүгүнүн төмөндөөсү көп байкалат. Тамеки тартуу жүрөк кан тамыр жана дем алуу системаларында ар кандай ооруулардын пайда болуусуна алып келет. Инфаркт тамеки тарткандардын арасында тамеки тартпагандарга салыштырмалуу 2 эсе көп, ал эми инфаркттан өлүү коркунучу 3 эсе көп байкалат.

Тамеки тарткандар башкаларга салыштырмалуу өпкөнүн эмфиземасы менен 8 – 15 эсе, ашказандын жара оорусуменен 3 -5 эсе, аортанын кеңейүүсү жана поронарный склероз менен 3 – 4 эсе көп оорушат. 45 жаштан жогорку эркектердеги бардык оорулардын 30% тамеки тартуу менен байланышкан. 40-49 жаштагы тамеки тартуучулардын өлүмдүүлүгү тамеки чекпегендергесалыштырмалуу 3 эсе, ал эми 20-64 жаштагылардыкы 19 эсе жогору.

Спортсмендерде никотиндин терс таасири бир топ терең болот. Бул көбүнчө жүрөк кан тамыр жана дем алуу системаларынын көрсөткүчтөрүн начарлоосунан байкалат. Өзгөчө жагымсыз таасир борбордук нерв системасынан көрүнөт. Көптөгөн изилдөөлөрдүн натыйжасында узак убакыт тамеки тарткан спортсмендер, тамеки тартпагандарга салыштырмалуу кымылынын тездиги жана тактыгы менен байланышкан спорттогу маанилүү психофизиологиялык функциялары бир топ төмөнкү деңгээлде болору такталган. Мындан тамеки тарткан спортсмендерде татаал кыймыл реакциясынын ылдамдыгы 8-14 %, кыймылдагы обьектке реакциясынын тактыгы 16-21%, булчуң аракетинин тактыгы 11-15% төмөн болот.

Англия физиологу Г. Кеннеди 10 жылдан ашуун 20 миң адамды изилдеген. 3 км ге чуркоочу кросстун жыйынтыгын анализдөө төмөндөгүдөй көрсөткүчтөрдү берген:

Биринчи ондукта 94-95% тамеки чекпөөчү, 5-6% тамеки тарткандар болгон. Швейцариялык физиолог А. Кугдун изилдөөлөрү сууда сүзүү боюнча эл аралык мелдештердин жеңүүчүлөрүнүн ичинде тамеки тартпагандар тамеки тарткандарга салыштырмалуу төрт эсе көп, ал эми акыркы орунду ээлеген спортсмендердин ичинде тамеки тарткандар эки эсе көп экендигин көрсөткөн.

Тамеки тартууга каршы аргументтер өтө көп, бирок алардын ичинен эң көбү дем алуу жолдорунда рактын пайда болуусунун ыктымалдуулугунун жогорулуулугу. Статистикалык маалыматтар боюнча ал эң алгач тамеки тарткандарда пайда болот. тамеки тарткандардын ичинде дем алуу жолдорунун рак оорусу тамеки тартпагандарга салыштырмалуу жыйырма эсе көп.

Англия врачтар союзу ар бир даана тамеки адам өмүрүн 5-6 минутага кыскартарын эсептеп чыгышкан. Күнүнө 10-19 даана тарткан киши беш жарым жылга, 20-30 даана тарткан киши алты жылдан ашуун, 40 даана тамеки тарткан киши өзүнүн өмүрүн сегиз жылдана ашуун өмүрүн кыскартат.

Ошентип, илимий маалыматтар тамеки тартуу маңызы боюнча организмди аң сезимдүү, өнөкөт ууландыруу экендигин күбөлөндүрөт. Тамеки тартуу спорттук машыгууга балдарды тартууга олуттуу тоскоолдук экендигин белгилеп кетүү зарыл. Тамеки тартуудан баш тартуу чың ден соолук жана спорттук жыйынтыктарга жетишүү үчүн зарыл шарт.

2.Алкогол ичимдиктерин пайдалануу ден соолуктун бузулушуна жана спорттук жөндөмдүүлүктүн төмөндөөсүнө алып келет. Алкогол крахмал кармоочу дан өсүмдүктөрүнөн жана жашылчалардан же синтетикалык жол менен спиртти ачытуу аркылуу алынат. Начар тазаланган спирт уулуу аралашмаларды камтыйт. Тиешелүү тазалоодон өткөн этил спирти таза же ректифицирленген деп аталат. Андан составында спирттин ар түрдүү санын кармаган алкогол ичимдиктерин даярдашат. Этил спирти наркотикалык заттарга кирет. Ал ферментативдик жана кычкылдануу процесстердин бузулуусунун эсебинен клеткалардын жашоо тиричилигинин деңгээлин төмөндөтөт. Алкогол нерв клеткаларындагы зат алмашуунун бузулушуна чейин нерв булалары аркылуу импульстардын өтүүсүн да тормоздойт. Алкоголдун 89% тен көбүрөөгүн карындын былжыр чели, калганын ичеги сиңирип алат. Эреже катары алкоголду ичкенден 1-1,5 саатан кийин анын максималдык концентрациясы канда жана башка организмдин биологиялык суюктуктарында байкалат. Ал эми ичүүнүн таасирлери тез эле өтүп кетет деп ойлошот, биорок андай эмес.

Алкоголдун аз фазасы стимулдаштырбастан, ал борбордук нерв системасындагы тормоздолуу жана дүүлүгүү процесстеринин катышын бузат бузат, спорттук эмгекке жөндөмдүүлүктү жана маанилүү психофизиологиялык функциялардын көрсөткүчтөрүн маанилүү төмөндөтөт.

Алкогол суук аба ырайындагы машыгуу жана мелдештерде организмди жылытпайт. Ал теринин тамырларын кеңейтет, кан ага көп келип, киши жылуулукту сезет. Мында көп кеңейген кан тамырлар аркылуу айлануу менен көп сандагы жылуулукту сырткы чөйрөгө берет. Мунун натыйжасында дененин температурасы 1-2 градус төмөндөйт., организм тезирээк муздайт, бирок ичкен адам муну сезбейт. Натыйжада тоңуу жана суук тийип калуусу мүмкүн.

Алкоголду ичүү машыгуу жана мелдештерден кийинки чыңалууну жана чарчоону алып салбайт. Тескерисинче, ал калыбына келүү процесстерин тормоздойт жана узак убакытка спорттук эмгекке жөндөмдүүлүктүн деңгээлин төмөндөтөт. Футболисттерде байкоо жүргүзүүлөрдүн бирөөндө майрамдык кечеде жогорку дозада алкогол ичимдиктери ичилгенден кийин кийинки күнү аларда психофизиологиялык функцияларынын төмөндөөсү, татаал кыймыл реакциясынын ылдамдыгынын 26-29%ке, кыймылдарынын тактыгы 31-36%, булчуң күчүнүн төмөндөөсү 16-20% ке, булчуң аракетинин тактыгы 23-25% төмөндөөсү байкалган. Бул функциялардын нормалдашуусу 4-5 күндөн кийин гана жүргөн.

Спирт ичимдиктерин көп пайдалануу спортсмендердин машыгуучулугун төмөндөтөт, ошондой эле эрктик сапаттарга терс таасирин тийгизип, аморалдык иштерге алып келет.

Алкогол баарынан мурун БНС таасир этет. Эң эле аз дозасы да тормоздолуу жана дүүлүгүү процесстеринин балансын бузат. Мындан акыл эмгекке жөндөмдүүлүгү кескин начарлайт: киши тез жана так ой жүгүртө албайт, көңүл кош болуп, көп жаңылыштыктарды кетирет. Физикалык ишке жөндөмдүүлүгү бузулат: кыймыл реакциясынын ылдамдыгы, булчуң күчү төмөндөйт, кымыл тактыгы начарлдайт.

Алкоголдун бир аз гана дозасы нерв борборуна таркалуу менен БНС терс таасирин тийгизет. Кыймыл абалында олуттуу өзгөрүүлөр пайда болот: басуусу, сүйлөөсү, ой жүгүртүүсү бузулат. Алкогол ичимдиктерин көп өлчөмдө кабыл алуу организмдеги көптөгөн рефлекстердин жоголушуна, булчуңдардын бошоңдошуна жана көп убакытка созулган оор уйкуга алып келет.

Ичилген алкогол кийинки күнү да күн бою терс таасирин тийгизет (ишке жөндөмдүүлүгүн төмөндөтүү, өзүн начар сезүү ж. б.). Алкоголду системалуу пайдалануу организмге бир топ маанилүү зыян келтирет. Алкогол борбордук нерв системасына олуттуу зыян келтирүү менен жүрөк кан тамыр системасында, боордо, ичеги карында, жыныс ж. б. органдарда олуттуу бузулууларды пайда кылат.

Статистика боюнча ичкен кишилердин жүрөк кан тамыр системасындагы ооруулары 18 эсе, дем алуу органдары 4 эсе көп ооруйт. Алкоголизм менен жабыркагандарда гипертоникалык ооруу 3 эсе көп кездешет. Оор бузуулуулар боордо байкалат, алкоголиктердин типтүү цирроз оорусу пайда болот. ал көпчүлүк учурда өлүмгө алып келет.

Алкоголду системалуу пайдалануу жыныс системасына да терс таасирин тийгизет. 41% алкоголиктерден сексуалдык бузулуулар байкалган.

Өлүмдүүлүктүн себептеринин ичинен алкоголизм жана андан пайда болгон оорууларжүрөк кан тамыр жана шишик ооруларынан кийинки үчүнчү орунда турат. Алкоголизмдин социалдык гигиеналык аспектилерин өзгөчө бөлүп кароо керек. Ал өмүрдүн орточо узактыгын 17 – 20 жашка кыскартат. Кылмыш иштеринин 80 – 90% алкогол ичимдиктерин ичүү менен байланышкан. Араккечтик үй-бүлөнүн бузулушуна алып келет, балдардын ден соолугу жана алардын тарбиялануусуна терс таасирин тийгизет. Ичкилик ичүү эмгек дисциплинасынын бузулуусу пайда кылуу менен өндүрүшкө чоң залал келтирет.

Алкогол организмге терс таасир этүү менен ар кандай спорттук машыгуулардын эффективдүүлүгүн төмөндөтөт. Тилекке каршы, көпчүлүк спортстендер алкоголдун бир аз дозасы ишке жөндөмдүүлүктү стимулдаштырат, суук аба ырайында жылытат деп ичишет.

3.Наркотикти бир эле жолу пайдалануу организмге өтө терс таасирин тийгизиши жана наркоманияга алып келиши мүмкүн. Наркотиктерге апийим жана анын туундулары (морфий, героин, деонин, кадеин ж.б.), кокаин, индия кара куурайынын препараттарынын (гашиш, шира, анаша ж.б.) айрым уйку дарылар (веронол, люминол, барбамин ж.б.) кирет. Наркотикалык заттар зарыл болгон учурда медицинада пайдаланылат, себеби алар ооруну убактылуу басаңдатат, тынчтандырат, кээде дүүлүктүрүүчү эффект берет.бул препараттарды дарылоо максатында пайдалануу жөнүндөгү суроону врач чечет.

Организм наркотиктерди кабыл алганда өзгөчө абалга – эуфорияга алып келет. Муну менен бирге эле аң сезимде айрым караңгылоолор пайда болот, чындыкты кабыл алуусу, көңүл буруусу, ойлонуусу начарлайт, кыймылынын абалы бузулат.

Наркотиктердин эң чоң коркунучу ага көнүгүүсүнүн өрчүүсү. Бул бир нече белгилер менен мүнөздөлөт. Биринчиден, бул наркотиктин дозасын дайыма жогорулатып туруунун зарылдыгы, себеби баштапткы дозалар каалаган эффекти бербейт. Экинчиден, бул препаратка абдан көнүгүп алуу: бир эле жолку ичүүдө 2 сааттан 15 күнгө чейин кармалат. Экинчи жолу ичүүдө алкоголь андан да узак убакыт кармалат. Андан башка да наркотик кабыл алган учурда кишиде физиологиялык алсыздык, көңүлсүздүк уйкусуздук менен мүнөздөлүүчү оор абал өрчүйт. Өтө оор таасирлер опиум группасындагы жана индия кара куурайынын препараттарын алууда пайда болот.

Көнүгүү айрым ооруларды наркотикалык препараттар менен дарылоодо да пайда болот. дарылоодон кийин алар медициналык көрсөткүчтөр боюнча аларды пайдалануу зарылдыгынын төмөндөгөнүнө карабастан, бул препараттарга болгон талапты сезе беришет. Бирок көпчүлүк учурда наркоманияга болгон негизги кадам болуп кызыкчылык үчүн, анын таасирин сезүүнү каалоодон улам пайдалануу эсептелет. Наркотиктерди пайдалануу ар түрдүү органдардагы терең бузулуулар менен бирге организмдин өнөкөт уулануусуна алып келет. Бара-бара психикалык жана физикалык начарлоо пайда болот. Наркомандарда жогрку дүүлүккүчтүүлүк, көңүлсүздүк, кыймыл абалынын бузулуусу, колдорунун калтыроосу, көп тердүүлүк байкалат. Акыл жана физикалык эмгекке жөндөмдүүлүгү, эрктик касиеттери кескин төмөндөйт. Наркомандар ден соолугун жана ишке жөндөмдүүлүгүн тез жоготушат. Инсан катары өздөрүн төмөн сезет жана өтө оор кылымыштарга чейин барышат. Азыркы учурда наркомания менен катар токсикомания – наркотиктердин катарына кирбеген заттарды көп пайдалануу кеңири таралды. Аларга ар түрдүү тынчтандыруучу заттар (транквилизаторлор), айрым уйку дарылары, ошондой эле ар түрдүү уулуу химиялык заттар кирет. Буларды пайдалануу менен адамдар эйфория эффектин алууга, маанайын көтөрүүгө жана башкаларга умтулат. Бирок бул көпчүлүк учурда өлүмгө дуушар кылуучу ууланууга алып келет. Көптөгөн транквилизаторлор (седуксен, элениум, тазепам, триоксазин ж.б.) ар түрдүү нерв жана психикалык ооруларды дарылоодо колдонулат. Туура эмес дарылоо процесстеринде же өзүн өзү дарылоодо бул препараттарга көнүгүү жана аларды дайымы пайдалануу каалоосу пайда болот. аларды пайдаланууну токтоткондо физикалык көз карандылыктын симптомдору: тынчсыздануу, коркуу сезими, уйкусуздук, көп тердүүлүк, колдорунун калтыроосу байкалат. Токсикоманияны алдын алуу үчүн транквилизаторлор менен дарылоо врачтын катуу көзөмөлдөөсү астында жүргүзүлүүсү керек.

Ар түрдүү уйку дарыларды (барбамил, барбитал, гексобармилетал, фенобармитал ж. б.) көп пайдалануу да токсикоманияга алып келиши мүмкүн. Көбүнчө ал туура эмес дарылоодо уйку дарыларды узак убакыт үзгүлтүксүз пайдаланууда, препараттарды көзөмөлсүз пайдаланууда же аларды аң сезимдүү түрдө наркотикалык каражат катары пайдаланууда пайда болот.

Уйку дарынын маанилүү дозасын кабыл алууда жагымдуу сезимдер (себепсиз күлүү) пайда болот, бул сезимдердин кайрадан пайда болуусу үчүн ал препараттарды дагы пайдаланат. Бирок бир аз убакыттан кийин көңүл буруу жана ой жүгүртүү процесстери туруксуз болп, шайрдуулук сезими тез эле дүүлүккүчтүүлүк же көңүлсүздүк менен алмашат, баш айлануу пайда болот, кыймыл координациясы бузулат, 2-3 сааттан кийин 3-4 саатка созулган уйку башталат. Уйкудан кийин алсыздык, эзилген кыналууга окшош болгон абал сезилет.

Уйку дарыларды терапевттик дозадан 3-4 эсе көбөйтүп алуу көнүмүш болуп калат. Мында уйку дарылардын наркотикалык эффектин кайталоо үчүнкүндүзү пайдаланышат. Андан ары бул препараттарга көнүгүүсү дагы күчөйт, психика жана нерв системасында ар түрдүү бузулуулар пайда болот, эске тутуусу жана акыл эмгекке жөндөмдүүлүгү кескин начарлайт. Уйку дарыларды көп пайдалануу алдын алуу максатында аларды врачтын сунуштоосу жана катуу көзөмөлдөөсү астында пайдалануу, өз алдынча дарыланууну толугу менен жок кылуу зарыл.

Акыркы учурда өзгөчө өспүрүмдөрдүн арасында мас болууга окшош абалга алып келүүчү ар түрдүү уулуу заттарды пайдалануу кеңири таралууда. Баарынан көп ар түрдүү учма химиялык препараттарды (ацетон, лак, краска, суюлткучтар ж.б) жыттоо пайдаланылат. Аларды пайдалануудан 3-4 айдан кийин токсикоманиянын белгилери пайда болот: акыл жана физикалык эмгекке жөндөмдүүлүк кескин төмөндөйт, психиканын ар түрдүү бузулуулары пайда болот, киши өзүнүн милдеттерин унута баштайт, күндүзү көп уктайт. Психикалык абалы тез жана себепсиз өзгөрүп турат, ошондой эле ден соолугу кескин начарлайт.

Текшерүүчү суроолор:

1. Зыяндуу, адамдын организмине терс таасирин тийгизүүчү адаттарга кайсылар кирет?

2. Алкогол ичимдиктери кишинин организмине кандай таасир этет?

3. Тамеки тартуу кишинин организмине кандай таасирин тийгизет?

4. Наркотикалык жана уулуу заттар кишинин организмине кандай таасирин тийгизет?

5. Алардан арылуунун кандай каражаттары жана усулдары бар?

Лаборатор иялык иш № 1. Физикалык ден соолуктун абалын аныктоо

1.1. Бойдун жана салмактын катышын аныктоо. (сомати калык компонент)

Иштин максаты : Бойдун – салмактык катыштарынын жекече өзгөчөлүктөрүн аныктоо.

Каражаттар : тараза, бой өлчөгүч, максималдык салмакты ченөөчү таблица.

Иштин жүрүшү

1.Дененин максималдык болуу керек болгон массасын (ДМБКБМ) аныктоо, 1.1 таблицасын колдонуу менен (максимально допустимая масса тела (МДМТ)

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

а) жаш-курак;

б) бойдун узундугу;

в) жынысы.

2. Формула менен дененин нормалдуу салмагын аныктоо:

3.Формула менен керек болгон массасын аныктоо: (Броктун индекси):

Эркектер үчүн

Аялдар үчүн

Дененин болуу керек болгон массасынын орточо көрсөткүчүн эсептеп, аны дененин азыркы массасы (ДАМ) менен салыштыргыла. Эгерде дененин азыркы массасы болуу керек болгон дененин массасынан жогору боло турган болсо, анда ашыкча салмактык бар деп эсептелет. Дененин азыркы салмагы менен болуу керек болгон салмактын ортосундагы айырмачылыктан төмөндөгүдөй төрт деңгээлди ажыратууга болот:

· 15-29 % - I баскычтагы семирүү;

· на 30-49 % - II баскычтагы семирүү;

· на 50-100 % - III баскычтагы семирүү;

· более 100 % - IV баскычтагы семирүү.

1.2. Нормадагы жана жүктөмдөгү ден соолуктун абалын баалоо.

Иштин максаты: Жумуш аткаруу учурунда адамдын личностук өзгөчөлүктөрүн аныктоо.

Каражаттар: секундомер.

Иштин жүрүшү

1. Тынч турган мезгилде 15 секунда ичинде пульсту эсептеп аны 4 көбөйтүп коебуз, 1 минута ичинде пульстун санын алабыз.

2. Жумуш учурундагы пробаны Мартинэнин пробасы аркылуу жүргүзөбүз Жүктөм пробасы 30 секунддун ичинде 20 жолу олтуруп, турабыз да дароо пулсту эсептейбиз.

3.Пробанын натыйжасы физикалык иш жөндөмдүүлүктү жана жүктөмгө карата жүрөк кан тамырынын реакциясын аныктайт. Физикалык иш жөндөмдүүлүктү жумуштан кийинки пульстун жогорулоосун пайыз менен эсептөө менен алабыз.

пульстун жогорулоосу 25 % - аз болсо, эң жакшы физикалык иш жөндөмдүүлүк;

пульстун жогорулоосу 25-50 % - болсо, жакшы физикалык иш жөндөмдүүлүк;

пульстун жогорулоосу 50-75 % -болсо, канааттандыраарлык физикалык иш жөндөмдүүлүк;

пульстун жогорулоосу 75 % - ашык болсо, начар физикалык иш жөндөмдүүлүк.

Тапшырма : Иштин жыйынтыгын жазгыла

Таблица 1.1

Дененин максималдык салмагын ченөө

№1,2 лабораториялык жумушка суроолор

1.Астениктер жана гиперстениктер кандай оорууларга дуушар болушат?

2.Физикалык жүктөмдөр жүрөк –кан тамыр системасына кандай таасир этишет?

3. Спорттун кээ бир түрү менен алектенүүчүлөрдүн дене түзүлүшүнө мүнөздөмө бергиле.

4.Омуртканын кыйшаюуусу кайсы себептерден болушу мүмкүн?

Лабораториялык сабак № 2. Тема: Физикалык жетилүүнүн негизги көрсөткүчтөрүн аныктоо.

2.1 Дененин тышкы көрүнүшү (соматоскопия)

Иштин максаты: Дененин тышкы көрүнүшүнүн негизги көрсөткүчтөрү менен тааныштыруу

Каражаттар : бой өлчөгүч, сантиметрдик рулетка.

Иштин жүрүшү

1. Таяндыргыч кыймыл аппаратынын абалы дененин чоңдугу, далысынын кеңдиги, осанкасынын абалы ж.б. аркылуу текшерилет. Омуртка – негизги таяндыргыч кызматын аткарат. Омуртка линиясынын төмөндөгүдөй формаларын ажыратабыз:

а)желкелердин түздүгү;

б)далылардын симметриялуулугу.

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

Осанка – бул омуртканын формасынан, жетилүүсүнүн бир тектүүлүгүнөн жана булчуңдарынын тонусунан көз каранды.

Нормалдуу осанка төмөндөгүдөй белгилер менен мүнөздөлөт:

1. Далылар бирдей деңгээлде жайгашат;

2. Желкелер бирдей деңгээлде жайгашат;

3. Оң жана сол жактарда дене пайда кылуучу үч бурчтуктардын болушу жана колдордун эркин болушу.

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

2. Буттардын формаларын аныктагыла. Изилденүүчү түз туруп, буттарын бириктирет.

В N – тизе муундары тийишет.

О-сымал буттун формасында тизе муундары тийишпейт.

Х-сымал буттун формасында бир буттун тизе мууну экинчисине кирип турат.

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

3. Дене түзүлүшү – дененин ар кандай мүчөлөрүнүн өлчөмү, формасы, катышы менен аныкталат. Дене түзүлүшүнө спорттун түрү, айлана чөйрө ж. б. факторлор таасир этет.

Дененин түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрүн - конституция дейбиз. Дененин түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрүнүнүн конституциясын М.В. Черноруцкий үч типке бөлгөн:

1. гиперстеникалык

2. астеникалык

3. нормостеникалык

Гиперстеникалыки типте дене туурасынан өнүккөн болот, башы тоголок, бети чоң, моюну кыска, колу, буту кыска.

Астеникалык типте дене узатасынан өнүккөн болот, бети кууш, мойну ичке , узун, көкүрөк клеткасы жалпак, узун, буттары, колдору ичке узун, булчуңдары начар өөрчүгөн.

Нормостеникалык типте – пропорциялуу дене түзүлүшүнө ээ.

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

2.2 Антропометрия (соматометрия)

Иштин максаты : Негизги антропометрикалык көрсөткүчтөр менен тааныштыруу.

Каражаттар: ченегич лента, калькулятор.

Иштин жүрүшү

1. Дененин чымырдуулугун (Пинье боюнча) бойдун узундугун, салмагын жана көкүрөк клеткасынын диаметрин өлчөө менен алардын айырмачылыктары менен аныктайбыз:

X– индекс,

Р – бойдун узундуг (см);

В – дененин массасы (кг);

О – дем чыгаргандагы көкүрөк клеткасынын диаметри (см).

Айырмачылык канчалык кичине болсо, көрсөткүч жакшы.

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

2. Омуртканын ийилгичтигин аныктоо. Омуртканын активдүү жана пассивдүү ийилгичтигин бөлөбүз. Изилденүүчү столго чыгып мүмкүн болушунча ылдый эңкейет. Эсептөө жери болуп столдун кыры саналат.

Көрсөтүчтөр 0 дөн 10 см болсо, нормалдуу омуртка ийилгичтигин айтат,

0 см – чейин болсо, пассивдүү омуртка ийилгичтигин айтат,

10 см –жогору болсо активдүү омуртка ийилгичтигин айтат.

Өзүңөрдүн көрсөткүчүңөрдү жазгыла.

Тапшырма: №1 жана №2 иштин жыйнтыгы боюнча көрсөткүчтөрдү чыгаргыла жана жыйынтыктарды жазгыла.

Лабораториялык сабак № 3. Тема: Жүрөк-кан тамыр системасынын өзгөчөлүктөрү.

АРТЕРИАЛДЫК БАСЫМ (АБ) – бул кан аркылуу келип чыккан артериялардагы басым, бул көрсөткүч жүрөк –кан тамыр системасынын ишин баалоочу негизги көрсөткүч.

Кан тамырлардагы басым жүрөктүн карынчаларынын жыйрылуу күчүнөн келип чыгат. Кан тамырларда ал бирдец эмес. Аортада ал жогору болот.

Пульс. Жүрөктүн сол карынчасынын ар бир жыйрылышынан кан кан тамырларга түртүлөт да керегелерди кеңейтет. Мындан пайда болгон толкун артерия аркылуу таркалат. Дененин сырт жагында жайгашкан чоңураак артерияларда ритимдүү кагуу сезилет, аны пульс деп атайбыз. Пульстун ар бири жүрөктүн жыйрылуусуна дал келет.

3.1 Кан басымын өлчөө.

Иштин максаты: максималдык жана минималдык артериялык басымды өлчөөчүү методдор менен тааныштыруу.

Каражаттар : тонометр, фонендоскоп же стетоскоп.

Иштин жүрүшү

Кан басымын өлчөөчү эң кеңири таркалган метод болуп Коротков тарабынан жакшыртылган Рива-Роччинин методу саналат. Бул методдо желке артериясынын максималдык жана минималдык басымы өлчөнөт. Мында артериялык кан тамыр манжа аркылуу басылып, үндөр тыңшалып жүргүзүлөт.

1. Изилденүүчүгө резина манжет кийгизилет, мажет резина груша менен жана манометр менен байланышкан.

2. Груша аркылуу манжетти пулс угулбай калгыча аба менен толтурабыз. Андан кийин грушанын бурагычын акырын бошотуп, мажеттеги басымды төмөндөтөбүз.

3. Фонендоскоптун жардамы менен үн чыккан мезгилди кармоого аракет кылабыз, бул учурда монометрден да көзүбүздү албайбыз. Добуш качан гана манжеттеги басым систолалык басымдан кичине болгондо пайда болот.

4.Дабыш манжет аркылуу перифериялык артериялык кан тамырлар кысылганда жүрөктүн систоласында гана угула баштайт. Ушул убакта монометрдеги көрсөткүч систолалык артериялык басымды көрсөтөт.

5. Манжеттеги басым төмөндөгөн сайын добуштар угулбай баштайт. Добуш биротоло угулбай калган мезгилдеги монометрдеги көрсөткүч кандын диастолалык басымынын көрсөткүчү болуп саналат.

Адамдарда нормадагы систолалык басым 105-120 мм сым. мам. ал эми диастолалык кан бсымы 60-80 мм сым. мам.

Тапшырма: Желке артериясынын систолалык, диастолалык басымын тынч турганда жана физикалык жүктөмдөн кийин өлчөгүлө. Андагы айырмачылыкты белгилегиле. Иштин жыйынтыгын жазгыла.

3.2. Пульс боюнча жүрөктүн циклинин узактыгын аныктоо.

Иштин максаты: жүрөктүн циклинин узактыгын өзгөрүү өзгөчөлүктөрү менен таанышуу

Каражаттар: секундомер.

Иштин жүрүшү

Өзүңөрдүн пульсуңарды 15 сек ичинде эсептегиле, эсептөөнү 5-6 жолу жүргүзгүлө. Ар бир эсептөөдөн жүрөктүн циклинин узактыгын аныктагыла (согуунун санын 15 с бөлүп коебуз).

1 мин жүрөктүн согушун өзүңөрдөн эсептегиле. Мында жүрөк циклинин узактыгын аныктагыла (60сек тамырдын согуусунун санына бөлүп коебуз).

Тапшырма: Циклдердин узактыгын салыштыргыла, жыйынтыгын жазгыла

Суроолор:

1.Инфарркт миокардага алып келүүчү факторлорду айтып бергиле.

2.Жүрөктүн атоматизмин мүнөздөгүлө.

3. Жүрөк кандай катмарлардан турат?

4.Жүрөк кан тамыр оорууларын алдын алуучу негизги принциптер кайсылар?

5. Жүрөктүн булчуңуна спорт менен алектенүүнүн таасири кандай?

Лаборатор иялык сабак № 4. Тема: Зат алмашуу процессин аныктоо. Күндөлүк рационду түзүү.

Тамак жана тамактануунун мүнөзү организмдин баодык биологиялык процесстерине таасир этет, биринчи кезекте физикалык, психикалык жана сексуалдык ден соолугуна мааниси абдан зор. Туура тамактануу менен гана ден соолукту чыңдоого мүмкүн. Рационалдуу тамактануу сапат жагынан толук болушу керек. Ал үчүн бардык азык заттары же нутриенттер тиешелүү өлчөмдө жана өз ара катышында болуш керек. Нутриенттерге белоктор, майлар, углеводдор, витаминдер, минералдык заттар, суулар, органикалык кислоталар, өсүмдүк булалары ийлөө заттары, пигменттер, фитонциддер кирет.

Биологиянын жана медицинанын өнүгүшү менен рационалдуу тамак рационунун принциптери түзүлүп жатат. Тамактануу рациону төмөндөгүдөй болушу керек:

1.Организмдин ички чөйрөсүнүн туруктуулугун кармоо жана зат алмашуунун, ар кандай жумуштун, өсүп-өнүгүүнүн натыйжасында сарпталган энергетикалык, пластикалык чыгымдардын ордун толтуруу.

2. Рациондо белоктор, майлар, углеводдор, витаминде, минералдык заттар болушу керек жана суу минималдык керектөөдөн төмөн болбошу керек.

3. Тамактагы витаминдердин жана минералдык заттардын саны уулуу деңгээлден ашпашы керек б.а. бул заттар өлчөмдүү болушу зарыл.

Иштин максаты: Студенттер үчүн түзүлгөн туура тамактануунун принциптери менен таанышуу.

Каражаттар: 100 г азыктагы организмге сиңирилүүчү заттардын жана калориянын саны таблицасы (О.П. Молчанова боюнча)

Иштин жүрүшү

100г азыкта кармалган белоктун, майлардын жана углеводдун кармалышынын пайыздык катышы чагылдырылган 2- таблицаны колдонуп, тамактануу рационун түзүү.

Тамактануу рационун түзүү үчүн төмөндөгү түшүнүктөргө таянуу керек.

Тамактануунун калориясы сарпталган энергияга дал келиши керек, ал эми белоктун, углеводдун жана майдын саны нормативге ылайык боушу зарыл:

1. Калориянын суткалык нормасы - 2500-3000 ккал:

2. 1 кг салмакка суткасына:

· белоктор — 2.5 г;

· майлар — 2,5 г ;

• углеводдор — 10-12 г. керектелиши керек.

3) Рациондогу белоктордун, майлардын жана углеводдордун катышы 1:1:3(4): болушу зарыл.

4) Тамактануу рациону төмөндөгүдөй бөлүштүрүлүшү туура болот:

• эрте мененки тамак суткалык рациондун - 30-40% түзөт.
• түштөнүү - 40-45%
• кечки тамак - 15-20 %.

Белокко бай азыктарды эрте мененки жана түшкү тамакта жеш керек. Кечки тамакка өсүмдүктөрдөн алынган тамактарды жана сүт азыктарын калтыруу керек. Тамактын 1/3 бөлүгүн жаныбарлардан алынган белоктор түзүшү максатка ылайыктуу. Ошондой эле витаминдер минералдык заттар жана суу да болушу керек

Тапшырма: Нормативге ылйык аш тизмесин түзгүлө жана 3-таблицага түшүргүлө .

Күндөлүк тамак рационун түзүү 3-таблица

Таблица 4.1

100 г азыкта сиңирилүүчү заттардын жана энергиянын саны (О.П. Молчанова боюнча)

Суроолор:

1. Нутриенттер деген эмне?

2. Чоң кишилердин жүктөмдөрүнө жараша энергия чыгымдашы кандай?

3. Чоң кишилердин азык заттарга болгон керектөөсү кандай?

4. Ден соолугу чың кишилерге коюлуучу тамактануу талабы кандай?

5. Минералдык заттарга кайсы азыктар бай келет

6. Организмге келип түшкөн белоктор эмнеге сарпталат?

7. Кайсы азыктар баалуу белокторду кармайт? Баалуу белоктордун түрлөрүн билесиңерби?

8. Баалуу эмес белоктор эмнеси менен айырмаланышат? Кайсы азыктарда баалуу эмес белоктор көп болот?

9. Организмде майлардын мааниси кандай?

10. Каныккан жана каныкпаган майлардын булактарын атагыла.

11. Ден соолукка каныккан майлар кандай коркунуч туудурушат.

12. Холестерин деген эмне жана организмдин тиричилигиндеги ролу кандай?

13. Организмде углеводдордун ролу кандай?

14. Негизги углеводдук булактарды атагыла жана аларга мүнөздөмө бергиле.

15. Гипокликемия деген эмне, анын себептери кайсылар жана организмге кандай таасир көрсөтөт.

Суроолор:

1. Сизди баш ооруу тынчыңызды алабы?

2. Сиз кичине эле ызы-чууга оңой эле ойгонуп кетесизби?

3. Сиздин жүрөгүңүздүн айланасы ооруп турабы?

4. Көзүңүздүн курчтугу кичине төмөндөп калды деп эсептейсизби?

5. Кулактын угуусу кичине төмөндөп калды деп эсептейсизби?

6. Сиз жалаң гана кайнатылган сууну гана ичкенге аракет жасайсызбы?

7. Транспортто бир канча аралыкка туруп кетүү сизди кыйнайбы?

8. Сизди муун ооруулары тынчыңызды алабы?

9. Сиз пляжда болосузбу?

10. Жыл мезгилдеринин алмашуусу сиздин абалыңызга таасир этеби?

11.Кандайдыр бир кыжаалатчылыктан сиздин уйкуңуз качабы?

12.Ичтин катышы сизди кыйнайбы?

13. Сиз тез эле чарчап калып жатасызбы?

14. Сизди боор ооруусу тынчыңызды алабы?

15. Сизде баш айлануу болобу?

16. Мурдагыга караганда бир нерсеге көңүл буруу кыйын болуп калды деп ойлойсузбу?

17. Сизди унутчаактык тынчсыздандырып жатабы?

18. Сизде денеңиздин ар кандай бөлүктөрүндө сайгылашуу, ачышып кетүү сычктуу сезимдер болобу?

19.Сизде сүйүнүү, бактылуу болуу сезимдери болобу? -

20.Кулагыңызда ызы-чуу же кандайдыр бир үндөр болобу?

21.Сиз үй аптечкаңызда төмөндөгү дарыларды кармайсызбы? Валидол, жүрөккө колдонулуучу тамчылаткычтар, андипал, цитрамон.

22.Буттарыңыз шишийби?

23Кээ бир тамактардан баш тартууга туура келеби?

24.Тез басканыңызда кышылдап каласызбы?

25.Белиңиз ооруп турабы?

25.Дарылануу максатында минералдык сууларды пайдалангансызбы?

27.Оозуңузда жагымсыз даам сезилген күн болобу?

28. Сиздин кыжырданууңуз тез келеби же сиз оңой эле ыйлап жибересизби?

29. сиз өзүңүздүн ден соолугуңузду кандай баалайсыз?

Анкетага жооп бергенден кийин терс жоопторду эсептеп, бул ССБ чоңдукту БК аныктоочу формулага киргизип эсептейбиз.

Тапшырма:Жогоруда келтирилген БКаныктоочу формула менен БК аныктагыла жана иштин жыыйнтыгын жазгыла.

Практикалык сабак № 1.

Тема: Анализаторлордун өзгөчөлүктөрүн аныктоо

1.Тилдин даам билүү рецепторлорунун сезгичтигин аныктоо.

Иштин максаты: Тилдин бетиндеги даам сезгич бөлүктөрүнүн жайгашуусу менен таанышуу.

Каражаттар: 20%-түү канттын, туздун, магнийдин сульфатынын, 1%-түү лимон кислотасынын аралашмасы, айнек таякчасы же пипетка (4 даана), суу.

Иштин жүрүшү

Изилденүүчү көзүн жумуп отурат. Канттуу аралашмадан айнек таякчасы менен алып, тилинин учуна андан кийин тилдин түбүнө, андан кийин капталдарына тийгизебиз, ошол эле убакта изилденүүчүдөн эмнени сезип жаткандыгын сурап, каттап турабыз. Ар бир сүйкөөдөн кийин оозун суу менен чайкап турушу зарыл. Ушундай эле аракетти башка аралашмаларды колдонгондо кылабыз Ар бир пробанын арасында оозду жакшылап чайкоону унутпайбыз.

Тапшырма: Иш аяктаган соң тилдин даам сезүүчү аймактарынын схемасын чийгиле жан жыйынтык чыгаргыла.

3. Көрүүнүн курчтугун аныктоо

Иштин максаты : Оң жана сол көздөрдүн көрүү деңгээлин аныктоо.

Каражаттар : Сивцевдин таблицасы Сивцева, указка.

Иштин жүрүшү

Көрүүнүн курчтугун аныктоо үчүн таблицадан 5 м узактыкта туруп, бир көзүн колу менен жаап турат. Таблицадагы тамгаларды катары менен көрсөтүп кайсы катарды жакшы көрүшүн каттап турабыз. Көрүүнүн курчтугун эки көзгө өзүнчө төмөндөгү формула менен аныктайбыз.

y— көрүүнүн курчтугу,

а — изилденүүчүнүн таблицадан узактык аралыгы,

х — көрүүгө мүмкүн болгон аралык (норма).

Таблица нормалдуу көрүүдө биринчи катары 50 м жакшы көрүнүш керек, ал эми онунчу катары 5 м жакшы көрүнүшү керек. Таблицанын сол жагында нормада кайсы катарда кандай аралыкта туруу керек экендиги көрсөтүлгөн.

Аягында ар бир көздүн өзүн текшерүүдө алынган маалыматтарды эсептеп, жыйынтык чыгарылат. у=0,8 болсо көрүү начар деп эсептелет.

Тапшырма: Ишти аяктаган соң изилдөөнүн результаттарын чыгарып, жыйынтык чыгаргыла.

Практикалык сабак № 2.

Тема: Эске тутуунун тибин, бөлүштүрүлүшүн жана көңүл буруунун көлөмүн аныктоо.

Иштин максаты: Эске тутуунун тибин, көңүл буруунун бөлүштүрүлүшүн жана көлөмүн аныктоону үйрөнүү.

каражаттар: таблицалар.

Иштин жүрүшү

1. Таблицадагы 3 колонкадагы сандарды эсте сактап калганга аракеттенүү керек. Биринчи калонка – көрүү эсин текшерүүчү тест, экинчи калонка – мотордук (кыймыл-аракет) эстин тести, үчүнчү колонка – угуунуку.

Таблица 7.1

Эске тутуунун тибин аныктоо

Сол колонкадан баштагыла. Ичиңерден, эриндерди кыймылдатпай туруп, биринчи катардагы сандарды окугула да артыңарды карап санды жазгыла. Ушундай жол менен бардык колонканы текшербестен жазып чыккыла. Сиздин мүмкүнчүлүгүңүздү эң узун сандар белгилейт.Мотордук эсти текшерүү үчүн экинчи колонкадагы сандарды биринчи колонкадагыдай эле кылып жазабыз, бирок сандарды окууда үнсүз эриндерди кыймылдатып окуйбуз. Үчүнчү колонканы бирөө окуп берет, укандарды эсте сактап жазуу керек.

Кайсы колонкада туура сандардын катары көбүрөөк болсо, ошол типтеги эске тутуу тиби жакшы өрчүгөн болот. Эске сала кетейин, көпчүлүк адамдар 7-8 санды эске сактай алышат, эске тутуусу эң жакшы адамдар 12 санга чейин эте сактай алышат, ал эми начарлар 4 сандан аз.

Тапшырма: жасаган ишиңердин жыйынтыгын чыгаргыла.

2. Көңүл буруунун бөлүштүрүлүшүнүн жөндөмдүүлүгүн баалоо

Таблицада 1ден 40 чейин сандар аралатып жайгаштырылган, арасында жазылбай кеткен садарды кагазга жазгыла, бул убакта убакытты белгилеп койгула. Ишти аткарып бүткөн соң убакытты токтотуп, өзүңөрдү текшергиле. Ар бир кетирген катаңарга 20 с кыскарткыла, кыскартылган убакыт жокко чыгарылат. Эгерде сизде 3 минутадан кем убакыт сарпталса, анда, көрсөткүч жогорку деп эсептелет.

Таблица 7.2

Көңүл буруунун бөлүштүрүлүшүнүн жөндөмдүүлүгүн баалоо

Төмөндөгү таблицанын жардамында көңүл буруунун көлөмүн аныктоого болот. Бул үчүн карандаш жана секундомер талап кылынат. Таблицада баш аламан түрдө 101ден 136 чейин сандар бар:

көңүл буруунун көлөмүн аныктоо Таблица 7.3

Таблицадагы сандарды менен катарынан табыш керек: - 101, 102, 103, 104 ошентип 136 чейин. Вам предстоит найти цифры в порядке возрастания - 101, 102, 103 и т.д. до 136. Убакытты белгилөө менен баштаңыз. Табылган сандарды белгилеп коюңуз. Бүткөн соң убакытты белгилеңиз да көңүл буруунун көлөмүн аныктоо үчүн төмөндөгү формуланы колдонуңуз.

В - көңүл буруунун көлөмү;

t – иштөө убактысы (секунда менен).

Формуладагы 648 деген сан кайдан келгендигин түшүндүрүп кетейин. Керектүү сандарды табыш үчүн орточо таблицанын жарымын карап чыгыш керек б. а. 18 санды карап чыгуу керек. Таблицада жалпы 36 сандар бар. Демек бардык санды табыш үчүн 18*36=648 санды карап чыгасыздар. 648ди кеткен убакытка (секунда) бөлүп койсок, сиз өзүңүздүн көңүл буруунун көлөмүн табасыз: 6 сандан көп болсо – жогорку көрсөткүч, 6 дан-кичине болсо орточо, 4-6 чейин болсо төмөн болот.

Тапшырма : Иштин жыйынтыгын чыгаргыла.

4.1Сунушталган адабияттардын тизмеси

Колдонулган адабияттар:

1. Сарыева Ы. Т. Валеология. - Ош. 2009-ж.

2. Адылханов А. С. Учебное пособие по аспектам валеологии для школ, гимназий, лицеев и профессионально-технических школ.- Алматы, 1999г.

3. Ананасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология. – Ростов-на – Дону, Феникс, Киев, 2009 г.

4. Алимжанова Г. Д. Концепция формирования здорового образа жизни школов. – Алматы, 2001 г

5. Аблабекова Ж. К. Гигиена жана дене маданиятынын гигиенасы. – Ош 2014- ж.

4.2 Нормативдик-укуктук документтердин тизмеси

Бул “Валеология” боюнча окуу- методикалык комплекс 531500 «Дене тарбия»

багытындагы окуган студенттер үчүн:

- 531500 «Дене тарбия» багытындагы жогорку профессионалдык билим берүүнүн мамлекеттик окуу стандартына ылайык;

- Кыргыз Республикасынын “Билим берүү” жөнүндө мыйзамына жана башка билим берүү алкагындагы КРнын нормативдик укуктук актыларына ылайык;

- 2013-2017 жылдардагы Кыргыз Республикасынын туруктуу өнүгүүсүнүн улуттук стратегиясынын программасына ылайык;

- 2012-2020 - жылдардагы Кыргыз Республикасындагы билим берүүнүн өнүгүү концепциясына ылайык;

- 2012 - жылдын 23-мартындагы Кыргыз Республикасынын өкмөтүнүн “Кыргыз Республикасынын билим берүү системасындагы өнүгүүнүн стратегиялык багыттары жөнүндө” деген токтомуна ылайык иштелип чыкты.

4.3. Көргөзмө куралдар:

Таблицалар, слайддар-лекциялар үчүн, приборлор, интерактивдүү доскалар, мульти-проекторлор ж.б.

4.4. Окутуунун жана билимди текшерүүнүн программалык, техникалык жана электрондук каражаттары.

Компьютердик жана мультимедиалык жабдуулар.

Окуу багытындагы жабдуулар жана приборлор:

Университеттин китепканасындагы электрондук библиотекада негизги колдонулуучу окуу китептер электрондук түрдө; ошондой эле традициялык окуу китептер; лекциялардын электрондук текстери, таяныч конспектилер, теориялык материалдарды өздөштүрүү үчүн усулдук колдонмолор ж.б.

Интернет-ресурстар (адабияттардын тизмесинде берилди).

1. Дисциплина боюнча ар түрдүү иштерди аткаруунун усулдук көрсөтмөлөрү

5.1. Студенттерге усулдук көрсөтмөлөр

Усулдук көрсөтмөлөр студенттерге теориялык курсту (же анын бөлүмдөрүн), практикалык (семинардык) сабактарды окуп үйрөнүү, өтүлгөн материалдын практикалык колдонулушун, өз алдынча иштерди аткаруу, маалыматтык технологияларды пайдалануу боюнча окуу ишинин мүнөзүн жана ирээтин ачып берүүсү тийиш. Усулдук көрсөтмөлөр студентти өз алдынча иштерди аткарууга багыттайт жана ал окуу адабияттарынын ордун алмаштыра албайт.

Студенттердин сабактарга даярдануусу жана өз алдынча аткаруусу үчүн сунушталуучу окуу-усулдук басылмалардын аталыштары, ошондой эле кагаздагы же электрондук алып жүрүүчүгө түшүрүлгөн усулдук материалдар көрсөтүлөт. Бул окуу-усулдук материалдар кафедранын окутуучулары тарабынан чыгарылып, студенттерге сабактардын учурунда берилет:

Практикалык сабактарда:

-студенттердин лекциядан, жана өз алдынча иштеринен алган билимдери талкууланат жана практикалык жумуштар иштелет;

Практикалык сабакка ар бир студент практикалык сабактын жүрүшүдө берилүүчү текшерүүчү суроолорго даярданып келүүсү зарыл.

Студенттердин өз алдынча иштери (СӨИ)

Аудиториялык сабакка пландаштырылбаган же окутуучу тарабынан өтүлгөн материалга кошумча толуктоолор, бышыктоолор зарыл болгон темалар, бөлүмдөр боюнча студенттерге өз алдынча иштөө үчүн тапшырмалар берилет.

Өз алдынча иштөө үчүн студенттерге берилген тапшырмалар төмөнкү формаларда аткарылат:

- негизги жана кошумча адабияттардан темалар боюнча конспект түзүү;

- тема боюнча талкууга катышууга, семинарда баяндама жасоого даярдануу, илимий, окуу адабияттар боюнча түзүлгөн лекциялардын конспектилерин иштеп чыгуу;

- электрондук маалыматтардын булактары жана илимий басылмалар боюнча жалпы тематикаларга ылайык материалдарды жыйноо, алар жөнүндө жыйынтыктарды даярдоо;

- реферат, докладдарды жазуу;

- өзүн текшерүү үчүн суроолор жана тесттер менен иштөө;

- конкреттүү проблемалык кырдаалдарга анализ берүү же моделдештирүү;

- статистикалык маалыматтар менен иштөө;

- фактылык жана статистикалык маалыматтарды анализдеп, жүргүзүлгөн анализдердин негизинде жыйынтыктарды чыгаруу;

Студенттердин өз алдынча иштери системалуу жүргүзүлүп, алар үчүн кызыктуу жана жагымдуу болуусу тийиш.

Өз алдынча иштердин жыйынтыктары окутуучу тарабынан көзөмөлдөнүп жана студенттерди аттестациялоодо эсепке алынат (сынак, модулдардын учурунда). Ал үчүн системалуу түрдө тестирлөө, практикалык сабактарда оозеки суроо, жазуу жүзүндөгү текшерүү иштери башкача айтканда студенттердин өз алдынча “окуу жана жазуу аркылуу сынчыл ойлоону өстүрүү” проектисинин стратегияларын колдонуу менен аткарган иштеринин жыйынтыктарын текшерип, студенттердин өз алдынча иштеринин аткарылышын жазып туруучу журналга белгиленип турат.

5.2 Окутуучуларга усулдук сунуштар

Дисциплинанын бөлүмдөрүн теориялык жана практикалык жактан терең билүү менен окутуучу окутуунун өтө зарыл деп эсептелинген усулдарын жана студенттердин өз алдынча иштеринин формаларын лекциялардын жана практикалык сабактардын түрлөрүн өтүү үчүн максатка ылайык иштеп чыгуусу тийиш.

Дисциплинаны окууну аяктап жатып, студенттердин ал дисциплинаны жогорку деңгээлде өздөштүрүүлөрү үчүн өз алдынча иштердин формаларын өнүктүрүү маселесине окутуучу кайдыгер карабоосу керек. Өз алдынча иштери үчүн тапшырмалардын топтомун семестрдин башында берип, аларды аткарып, тапшыруунун мөөнөтүн аныктап коюуу зарыл. Өз алдынча иштердин тапшырмалары дисциплинанын сөзсүз окулуучу жана аудиториядан тышкары аткарылуучу бөлүктөрүнөн түзүлүшү абзел. Өз алдынча иштерди уюштуруу менен студенттерди мындай иштерди аткаруунун усулдарына, көндүмдөрүнө дайыма, системалуу үйрөтүү керек.

Ар бир бөлүм боюнча лекциянын жүрүшүндө студенттерге өз алдынча иштер үчүн да тапшырмалар берилет. Аны студент кийинки сабактарга өз алдынча доклад, реферат, таблица түрүндө жазып келип окутуучуга тапшырат.

6.Программалык суроолор.

1.Валеология ден соолук жөнүндөгү илим, актуалдуулугу, максаты, милдети.

2. Валеологиянын классификациясы.

3.Валеологиянын башка илимдердин арасында алган орду.

4.Жалпы валеологиянын мүнөздөмөсү.

5.Медициналык валеологиянын мүнөздөмөсү.

6.Педагогикалык валеологиянын мүнөздөмөсү.

7.Жаштык валеологиянын мүнөздөмөсү.

8.Дифференциалдык валеологиянын мүнөздөмөсү.

9.Профессионалдык валеологиянын мүнөздөмөсү.

10.Атайын валеологиянын мүнөздөмөсү.

11.Үй – бүлөлүк валеологиянын мүнөздөмөсү.

12.Экологиялык валеологиянын мүнөздөмөсү.

13.Социалдык валеологиянын мүнөздөмөсү.

14.Азыркы кезде билим берүүнүн кандай түрлөрү бар?

15.Билим берүүнү интенсификациялоо жана экстенсификациялоо деген эмне?

16.Үнөмдүү тамактануунун эволюциялык негиздери.

17.Термикалык иштетилген тамактардын организмге тийгизген тассири.

18.Тазаланган тамактардын организмге тийгизген таасири.

19.Кошумча түрдө кошулган заттардын оргнаизмге тийгизген таасири.

20.Туура тамактануунун валеологиялык негиздери.

21.Кишинин тамак сиңирүү системасынын анатомо-физиологиялык өзгөчөлүгү.

22.Организмдин абалынын тамактанууга көз карандылыгы.

23.Айрым тамактардын жана тамак – аш заттарынын валеологиялык баалуулугу.

24.Азыркы кездеги адамдардын рационалдуу тамактануусу.

25.Кишинин психикалык ден соолугунун валеологиялык негизи.

26.Кишинин жекече психологиялык өзгөчөлүгү.

27.Окуучулардын психикалык абалы, алардын акыл эмгегине жөндөмдүүлүгү жана аларды жөнгө салуунун усулдары.

28. Психика деген эмне жана психикалык процесстер кайсылар?

29.Психикалык өзүн-өзү жөнгө салуунун усулдары жана каражаттары. Психикалык ден соолук деген эмне?

30.Уйку жана түш көрүү, алардын валеологиялык негиздери.

31.Эс жана аны машыктыруу.

32.Невроздун кандай түрлөрү бар?

33.Жогорку нерв системасынын (темпераменттин) кандай типтери бар?

34.Кыймылдоо активдүүлүгү жөнүндө жалпы түшүнүк жана анын мааниси.

35.Дене көнүгүүлөрүн жасоонун принциптери.

36.Кишинин ден соолугунун деңгээлин жогорулатууда жана бышыктоодо дене тарбиянын ролу.

37.Гипокинезия деген эмне жана анын келип чыгуу жолдору кандай?

38.Иммунитет жънндъ окуу.

39Жасалма жана тубаса иммунитеттер.

40.Инфаркт, инсульт, невроз жънндъ тшнк.

41.Адамдын денесинин ъсшнъ факторлордун таасири.

42.Адамдын тулку боюнун ъсшнн динамикасы.

43.Дененин ъсшн аныктоочу жаёы методдор.

45.Антропометрикалык ълчъъ.

46.Осанканын бузулушу.

47.Адамдын организмине адаттан сырткаркы температуралар кандай таасир этет?

48.Айлана – чъйрънн жогорку же тъмънк температурасына организмдин кънгш.

49. Тамеки чегүүнүн кишинин организмине тийгизген таасири.

50.Алкоголдук ичимдиктердин кишинин организмине тийгизген таасири.

51.Наркотикалык жана уулуу заттардын кишинин организмине тийгизген таасири.

Аттестациялык сыноолор үчүн текшерүүчү-ченөөчү, өлчөөчү материалдар

6.1. Баалоонун критерийлери

“Спорттук медицина” дисциплинасын окутуунун кредиттик технологиясы боюнча студенттердин билимдеринин сапатын текшерүү төмөндөгүдөй жүргүзүлөт:

1) учурдагы көзөмөл;

2) Аралык көзөмөл (текшерүү иштер, тестирлөө);

3) Дисциплина боюнча экзамен.

Жыйынтык баа рейтингдин баалары менен жыйынтыктоочу көзөмөлдүн баасынын суммасынан экзаменде коюлат.

Баалоонун механизмдери:

Ар бир аудиториялык саат (ар бир катышкан сабак) үчүн бардыгы 6 балл жана аны пландаштырылган жана өтүлгөн сабактын санына бөлүү керек (ар бир сабак үчүн 0,5 балл).

Активдүүлүк үчүн (ар бир аудиториялык саат) – бардыгы 6 балл жана аны пландаштырылган жана өтүлгөн сабактын санына бөлүү (ар бир сабак үчүн 0,5 балл).

Өз алдынча иштер үчүн – 12 балл (ар бир модулдагы бардык ӨАИ үчүн эө жогорку балл көрсөтүлгөн).

Учурдагы көзөмөл (модулдар):

№1 модуль: 30 балл анын ичинен 12 балл СӨАИүчүн +4 балл сабакка катышкандыгы жана активдүүлүгү үчүн.

(Бардыгы 30 балл, анын ичинен 14 балл аудиториялык иш, 12 балл СӨАИ, 4 балл катышуусу жана активдүүлүгү үчүн).

№2 Модуль : 30 балл, анын ичнен 12 балл ӨАИ үчүн +4 балл катышуусу жана активдүүлүгү үчүн.

(Бардыгы 30 балл, анын ичинен 14 балл аудиториялык иш, 12 балл ӨАИ үчүн, 4 балл катышуусу жана активдүүлүг үчүн)

Жыйынтык балл: 40 балл (экзамен).

Бардыгы 100 балл

Ушул баалоолордун негизинде студенттерди баалоонун 20 баллдык системасы колдонулат. Ал төмөнкү таблицада берилди:

Студенттердин билимдерин баалоо

Рейтингди баалоого төмөнкү шарттарда жол берилет:

- дисциплинанын программасы толук аткарылгандан кийин;

- иштердин бардык түрлөрү боюнча толук отчеттуулук бар болсо;

- ийгиликтүү тестирлөөдөн өтсө;

Жогорудагы шарттарды студент аткарбаса, ага “канааттандырарлык эмес” деген баа коюлат.Кайрадан тестирлөө жана экзамен тапшыруу дисциплинаны кайрадан окугандан кийин гана жүргүзүлөт.Окууда студенттердин жетишүүсүн баалоо төмөндөгүдөй функцияларды аткарат:Социалдык, билим берүү, тарбиялык, эмоционалдык, маалыматтык, башкаруучулук билим берүүчү.

6.2 Аттестациялык сыноолордун жана пайдаланылуучу текшерүүчү өлчөөчү материалдардын аталыштары

Аттестациялык сыноолорго: семинардык сабак мезгилиндеги билимди баалоо үчүн учурдагы көзөмөл; бир нече темалар боюнча модулдук көзөмөл – аралык аттестация; дисциплина боюнча экзамен кирет.

Студенттердин билимин баалоо критерийи

а) дисциплина боюнча жыйынтык баа проценттик катышта төмөндөгү формула боюнча коюлат: Х0,6+ЭХ 0,4

Мында: Р1-биринчи рейтингдин баасынын проценттик мазмуну;

Р2-биринчи рейтингдин баасынын проценттик мазмуну;

Э-экзамендик баанын проценттик мазмуну.

Семестрдин ичинде 2 рубеждик текшерүү жүргүзүлөт (9-, 14- жума). Ар бир рубеждик текшерүү үчүн максималдык балл – 30.

Студенттердин билим, көндүм жана ыктары төмөндөгү система боюнча бааланат:

б) Билимди баалоонун көп баллдык тамга системасы

Текшерүүнүн түрлөрүн жүргүзүү үчүн өтүлгүн темалардын жана суроолордун тизмеси:

I - модулдун темалары.

1. Валеологиялык билим берүүнүн зарылдыгы.

2. Туура тамактануунун валеологиялык негиздери

3. Кыймыл активдүүлүгү жана ден соолук.

Тематикалык суроолору.

1. Валеология илиминин предмети.

2. Валеологиянын милдети жана максаты.

3. Валеологиянын башка илимдер менен байланышы.

4. Валеологиянын классификациясы.

5. Жалпы валеологиянын мүнөздөмөсү.

6. Медициналык валеологиянын мүнөздөмөсү.

7. Педагогикалык валеология.

8. Курактык валеологиянын негиздери.

9. Профессионалдык валеологиянын негиздери.

10. Атайын валеологиянын негиздери.

11. Үй-бүлөлүк валеологиянын негиздери.

12. Валеологиянын өнүгүү тарыхы.

13. Ден соолуктун абалына валеологиялык анализ жүргүзүү.

14. Кыймыл активдүүлүгү жана ден соолук.

15. Ден соолукка жашоо шарттын тийгизген таасирлери.

16. Ден соолукка генетикалык фактордун таасири.

17. Генотип, фенотип жана адаптация түшүнүктөрү.

18. Үнөмдүү тамактануунун эволюциялык негиздери.

19. Жашоо ишмердүүлүгү камсыздандырууда тамактануунун мааниси.

20. Рационалдуу тамактануунун валеологиялык негиздери.

21. Табигий тамактардын мааниси.

22. Термикалык кайра иштетилген тамак аштын таасири.

23. Адамдын тамак сиңирүү системасындагы жеке өзгөчөлүктөрү.

24. Азыркы кездеги адамдандардын рационалдуу тамактануусунун принциптери.

25. Кыймыл аракеттин эволюцияланышы.

26. Дене тарбиянын физиологиялык негиздери.

27. Дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоонун принциптери.

28. Кыймыл активдүүлүгүнүн жаш курактык негиздери.

II -модулдун темалары.

1.Ден соолуктун психологиялык негиздери.

2.Зыяндуу адаттарды болтурбоону алдын алуунун усулдары жана каражаттары.

Тематикалык суроолору.

1. Психика жана анын компоненттери.

2. Психиканын физиологиялык негиздери.

3. Адамдын жекече психофизиологиялык өзгөчөлүктөрү.

4. Психика жана борбордук нерв системасы.

5. Эмоция жана эмоционалдык стресс.

6. Уйку жана анын мааниси.

7. Эс жана эске тутуу.

8. Психикалык өзүн -өзү жөнгө салуунун усулдары жана каражаттары.

9. Окуучулардын психикалык абалы, алардын акыл эмгегине жөндөмдүүлүгү жана аларды жөнгө салуунун усулдары.

10. Жеке психиканын типтери.

11. Курактык психофизиологиялык өзгөчөлүктөрү.

12. Тамеки чегүүнүн кишинин организмине тийгизген таасири.

13. Алкогол ичимдиктеринин кишинин организмине тийгизген таасири.

14. Наркотикалык жана уулуу заттардын кишинин организмине тийгизген таасири.

Валеология дисциплинасынан тестик суроолор

1.Адамдын ден соолугу үчүн эң коркунучтуу болгон өзгөчө экстремалдык факторлордун ден соолукка тийгизген таасирлерин, алардан сактоонун жана калыбына келтирүүнүн каражаттарын, усулдарын изилдөөчү валеологиянын тармагы бул?

А) Профессионалдык валеология

Б) Атайын валеология

В) Дифференциалдык валеология

Г) Медициналык валеология

2. Кишинин коомдогу ден соолугун изилдөөчү валеологиялык тармагы бул?

А) Экологиялык валеология

Б) Үй бүлөлүк валеология

В) Социалдык валеогия

Г) Профессионалдык валеология

3. “Маданияттуу адам өзүнүн өмүрүнүн көпчүлүк мезгилине чейин жашоо мүнөзүн көңүлсүз кылып, өтүшүп кеткен ооруга жол бербеши керек” деп ким айткан.

А) И.П.Павлов,

Б) Л.Н.Тимашенко,

В) В.Д.Лихачов

Г) И.И.Брехман

4. Адам тынч турганда минутасына канча мл. кычкылтек керектелет?

А) 250-350мл.

Б) 150-200мл.

В) 300-350 мл.

Г) 400-500мл.

5. Суткасына эркектер канча белок талап кылынат?

А) 90-115гр. б) 200-250гр. В) 300-350гр. Г) 400-500гр.

6. Суткасына азыктык катыш (белок, май, углевод) кандай болушу керек?

А) 1:1:4; б) 2:2:4; в) 3:3:3 г) 1:1:2.

7. Эт организмде канча убакытта толук сиңирет?

А) 7-12 б)8-9 В) 4-5 г) 6-7с.

8. Жашылча жана мөмө жемиштер канча саатта толук сиңирилет?

А) 4 саатта жашылча жана 1 саатта мөмө;

Б) 2-саатта жашылча жана 2 саатта мөмө;

В) 1 саатта жашылча жана 2 саатта мөмө;

Г) 4 саатта жашылча жана 4 саатта мөмө;

9. Гипократ жогорку нерв аракетин канча типке болгон?

А) 3.

Б) 2.

В) 4

Г) 5.

10. Түнт, көпчүлүк мезгилде жалгыз жүрүүнү каалаган, өзүнө ишенбеген, чечкинсиз, жаңжалды жана шаан шөөкөттү каалабаган адамдарды К.Юнге кандай типке киргизген?

А) Экстраверттер

Б) Сангвиниктер

В) Интроверттер

Г) Холериктер.

11. Жай уйкунун узактыгы канча убакытка созулат?

А) 60-90мин.

Б) 20-30мин.

В) 60 мин.

Г) 80 мин.

12. Тез уйкунун узактыгы канча убакытка созулат?

А) 50-60 мин

Б) 10-20мин.

В) 30-40 мин

Г) 5-6 мин

13. Гипокинезия деп эмнени айтабыз?

А) Кандын составындагы глокозанын көбөйүшү.

Б) Кыймыл аракеттин жетишсиздиги

В) Органдардын, ткандардын функционалдык абалынын төмөндөшү

Г) Эндокриндик бездердин иш аракети.

14. Организмдин туруктуулугун бузбоо үчүн суунун температура сы канча градустан төмөн болбош керек:

А) 20⁰; Б) 15⁰; В) 25⁰; Г) 7⁰;

15. Киши ден соолугун калыптандыруу үчүн билим берүү процессинин усулдарын, шарттарын, компетенттерин, этаптарын дыкаттык менен майда чүйдөсүнө чейин карап чыгуу эмне деп аталат:

А) валеопедагогика;

Б) валеологиялык маданият;

В) валеологиялык билим берүү;

Г) валеологиялык анализ;

16. Канча аминокислота организмде синтезделбейт?

А) 10

Б) 5

В) 4

Г) 8

17. Суткалык майга болгон талап

А) 30г.

Б) 40г.

В) 50г.

Г) 60г.

18. 1г май ажыраганда канча энегия бөлүнөт?

А) 45ккал

Б) 9,3ккал

В) 25 ккал

Г) 4,8 ккал.

19. Симпатикалык нерв системасы жакшы өрчүгөн адамдарды кандай атайбыз?

А) ваготониктер

Б) синпототониктер

В) парасимпототониктер

Г)сингваниктер

20. Инсулин гормону кыймыл аракет убагында кандайча өзгөрөт?

А) Туруктуу боюнча калат;

Б) Азаят;

В) Көбөйөт;

Г) Эч кандай өзгөрүүсүз калат.

21.Потологиялык реакция деген эмне?

А) организмдин физиолгиялык чектен ашпаган өзгөрүүсү;

Б) Биохимиялык реакциянын натыйжасында организмдеги өзгөрү;

В) Клетка аралык суйуктуктардын өзгөрүшү;

Г) Органдардын узак убакыт бою функцияларынын бузулушу.

22. Этиология бул кандай окуу?

А) Органдардын түшүлүшү жөнүндө;

Б) Клеткалардын түзүлүшү жөнүндө;

В) Оорулардын келип чыгуу себептери жөнүндө;

Г) Ткендардын түзүлүшү жөнүндө

23. Иммуналогияга негиз салуучулар кимдер?

А) А.Г.Селья, И.П.Павлов

Б) Л.Пастер, И.И.Мечников

В) Е.К.Жуков, Н.В.Зимкин

Г) А.Н. Семашко, Б.А. Ивановский

24. Аутоалергендер деп эмнени айтабыз?

А) Организмге сырткы чөйрөдөн келген аллергенди;

Б) Биологиялык аллергендерди айтабыз;

В) Дарылардан пайда болгон аллергендерди айтабыз;

Г) Организмдин өзүндө пайда болгон аллергенди айтабыз .

25. Альтерация деген эмне?

А) Ткандардын жабыркоосу жана дүүлүгүсү;

Б) Нерв системасынын жабыркоосу;

В) Көп кан жоготкондогу абал;

Г) Жүрөктүн булчуөдарына кандай келбей калышы.

26. Лейкоцитоз деген эмне?

А) лейкоцитердин санынын азайып кетиши;

Б) Лейкоцитердин өзүнүн фукциясын аткарбай калышы;

В) Кандын көлөмдүк бирдигиндеги лейкоцитердин санын көбөйүшү;

Г) Кандын көлөмдүк бирдигинде.

27. Тигил же бул органдын системалуу чыңалуунун же потологиянын натыйжасында ткандардын өсүшүн эмне деп айтабыз?

А) Атрофия

Б) Дистрофия

В) Гипертрофия

Г) Физикалык өөрчүү.

28. Ткандардын функцияналдык активдүүлүгүн төмөндөп органдын өлчөмүнүн кичирейиши эмне деп аталат?

А) Атрофия

Б) Дистрофия

В) Гипертрофия

Г) Физикалык өөрчүү.

29. Генатип деген эмне?

А) Организмде кандайдыр бир оорунун пайда болушу?

Б) Тукум куума орулардын жыйындысы;

В) Организмдин бүтүндөй оорулуларга туруктуулугу;

Г) Ата-энесинен берилген белгилерге жараша организмдин жекече өзгөчөлүктөрү .

30. Организмдин жашоо-тиричилигинде алган белгилери эмне деп аталат?

А) Генотип;

Б) Дистрофия;

В) Альтеракция;

Г) Фенатип.

31. Ден соолугу чыө, машыкпаган 20-30 жаштагы эркектердин жүрөгүнүн көлөмү канча?

А) 760см. Б) 280см. В) 420см. Г) 580см.

32. Ден соолугу чың, машыкпаган 20-30 жаштагы аялдардын жүрөгүнүн көлөмү канча?

А) 580см. Б) 280см. В) 420см. Г) 760см.

33. Эркектердин жана аялдардын канындагы нормалдуу гемоглабин канча?

А) 100-120 г/л, 80-100г/л;

Б) 90-120 г/л, 90-140г/л;

В) 130-160г / л, 120-140г / л;

Г) 100-180г/л, 120-160г/л;

34. Кандын коргоочу функциясын кайсы клетка аткарат?

А) Гемоглабин

Б) Эритроцит

В) Лейкоцит;

Г) Плазма

35. Инсулин гормону кыймыл аракет убагында кандайча өзгөрөт?

А) Туруктуу боюнча калат;

Б) Азаят;

В) Көбөйөт;

Г) Эч кандай өзгөрүүсүз калат.

36. Кандай продуктуларда белоктор бар?

А) нан, картошка, быштак

Б) макарон, нан, боор

В) эт, балык, боор, быштак

Г) картошка, жашылчалар

37. Кандай продуктуларда углеводдор болот?

А) нан, макарон, картошка, жашылчалар

Б)эт, балык, макарон

В) эт, картошка, жашылча

Г) боор, макарон, балык

38. Адамдын организиминде кайсы тамак аш жакшы сиёирилет?

А) малдан алынган

Б) ъсмдк т өн алынган

В) аралаш

Г) бардыгы бирдей

39 .Эмгекке болгон кызыгуусун калыбына келтир\дъ кандай ванналарды колдонулат?

А) жагымдуу ванна

Б) газдуу ванна

В) минералдык-хлоридд\ ванна

Г) бардык варианттар туура

40. Контрастуу ванна деген эмне?

А. t⁰ 30 дан 35 ке чейин

Б.t⁰ 32 ден 37 ге чейин

В. t⁰ 37 ден 40 ка чейин

Г. t⁰ 5-10 дон 20 га чейин

41. Банялар кандай болот?

А. пардуу

Б. кургак абалуу

В. нымдуу абалуу

Г. 1-2 варианттар туура

42. Пардуу баня деген эмне?

А. нымдуулугу жогору бирок, абанын температурасы тъмън

Б. температурасы бийик жана чоё эмес нымдуулук

В. бийик температура, чоё нымдуулук

Г. нымдуулугу тъмън жана температурасы тъмън

43. Физикалык нагрузкада организмдин реакциясын баалодо кандай методдор жакын?

А. артериалык давлениясын аныктоо

Б. ъпкънн жашоо ълчъмн аныктоо

В. пульсун аныктоо

Г. сырткы дем алуусун аныктоо

44. Гипогликемия деген эмне?

А. глюкозанын кандын составында азайышы

Б. жылуулук бер\ч реакциясынын бузулушу

В. кндн нурларынын тъз тийиши

Г. аз убакытта толук жана жарым жартылай эстен тануусу

45. Кндн табы ътп кет\ деген эмне?

А. глюкозанын кандын составында азайышы

Бжылуулук бер\ч реакциясынын бузулушу

В. кндн нурларынын тз тийиши

Г. аз убакытта толук жана жарым жартылай эстен тануусу

46. Кандай ъс\ группасын билесиёер?

А. мектепке чейинки

Б. эё кичине мектеп жашындагылар

В. орто мектеп жашындагылар

Г. бардык варианттар туура

47. Соматоскапия деген эмне?

А. сыртынан текшер\

Б.пальпация

В.перкуссия

Г.антропометрия

48. Антропометрия деген эмне?

А. дененин узундугун аныктоо

Б. дененин массасын аныктоо

В. моюндун тегерегин, къкрък клетканы, колун, бутун аныктоо

Г. бардык варианттар туура

49. Осанканын кандай бузулушун билесиёер?

А. жалпак бел

Б. тъгърък бел

В. тегерек-чыгып туруучу бел

Г. баары кирет

50. Физикалык факторлор организмге кандай таасир тийгизет? Туура эмес жоопту белгилегиле.

А. алмашуу заттарга

Б. кандын жана лимфанын айланышына

В. маанайга

Г. иммунитетке

51. Адамдын омурткалары бири-бири менен бириккен жеринде эмне бар?

А.съък ткань;

Б.кемирчек ткань;

В.ийилчээк омуртка аралык дискалар;

Г.тарамыш.

52 .Кишинин кайсы булчуё тканы абдан жай жыйрылат?

А.скелеттин таргыл ала булчуёу;

Б. жръктн таргыл ала булчуёу;

В. жылма булчуё;

Г. тутумдаштыргыч ткань;

53 .Скелеттин таргыл булчуёу съъккъ кантип бекиген?

А..кемирчек аркылуу;

Б. тарамыштар аркылуу;

В. тутумдаштыргыч чел аркылуу;

Г. съък чели аркылуу;

54 .Кишинин булчуёдарынын жыйрылышы кандай жол менен ишке ашат?

А.нерв системасы аркылуу, рефлекс жолу менен ;

Б. гумордук система аркылуу;

В. клетка аралык суюктук аркылуу;

Г. аё сезим аркылуу жъндълът;

55 .Ар кайсы багытта таасир эт\ч булчуёдар жана алардын топтору?

А.бктргчтър;

Б. карама-каршы таасир эт\ч булчуёдар;

В. жылма булчуёдар;

Г. таргыл булчуёдар;

56. Адамдын ички органдарын кайсы типтеги булчуёдар ичтейт?

А.таргыл булчуё;

Б.жръктн таргыл булчуёу;

В.жылмакай булчуё;

Г.кыска жарым таргыл булчуё;

57. Булчуёдардын иштешине керект\ энергия кайсы процесстин натыйжасында пайда болот?

А.биосинтездин;

Б. тамак сиёир\нн;

В .органикалык заттардын ажырашынан;

Г.газ алмашуудан;

58. Кыймылдоо чн керек болгон энергиянын булагы:

А .органикалык заттар;

Б.минералдык заттар;

В.суу жана минералдык заттар;

Г.витаминдер;

59. Кишинин колунун жиликтери кайсы?

А.кашка жана жото жиликтер;

Б.балдак жилик;

В .кё, кар, укурук жилик;

Г.жото жана балдак жиликтер;

60 . Темир микроэлементке кирип, организмде кандай кызмат аткарат:

а) инсулиндин составына кирет, кычкылдануу процессине катышат;

б) кычкылдануу-калыбыны келүү процессине катышат, каталазанын составына кирет;

в) кан пайда кылууга жана кычкылтек ташууга;

г) иш жөндөмдүүлүгүн төмөндөтөт, тез чарчатат, суук тийүү ооруларына жакындыкты алып келет.

Тесттин туура жооптору

Түзгөн: Капарова Н.А.

КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНСТРЛИГИ

ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИ

ПЕДАГОГИКА ЖАНА ДЕНЕ ТАРБИЯ ФАКУЛЬТЕТИ

Дене тарбия адистигинде кндзг бълмдъ окуган студенттер чн

“Гигиена, дене тарбиянын жана спорттун гигиенасы” дисциплинасы боюнча ЖУМУШЧУ ПРОГРАММА

Окуу планы боюнча сааттардын сеткасы

Жумушчу программа факультеттин ОК бекиткен негизги билим бер\ программасынын негизинде түзүлгөн.

Тз\чгөн БББТМ кафедрасынын окутуучусу Капарова Н. А.

Ош – 2017.

“ Гигиена, дене тарбиянын жана спорттун гигиенасы” дисциплинасы боюнча ЖУМУШЧУ ПРОГРАММА

1. Дисциплинанын максаты –Спорт жана дене тарбия кънг\лър менен алектен\члърдн ден соолуктарын чыңдоодо, иш жөндөмдүүлүктөрүн жогорулатууда, ошондой эле жогорку спорттук жыйынтыктарга жетишїїдє, сырткы чөйрєнүн гигиеналык талаптарын, нормативдерди, эрежелери жънндъг билимдерди студенттерде калыптандыруу.

2. “Гигиена, дене тарбиянын жана спорттун гигиенасы ” дисциплинасын окуп йрън\ процессинде окутуунун натыйжалары жана студенттин калыптануучу компетенциялары.

Дисциплинаны ъздъштр\ процессинде студент тъмъндъгдъй окутуунун натыйжаларына жетишип, тиешел\ компетенцияларга ээ болот:

3. Курстун жогорку профессионалдык билим бер\нн негизги билим бер\ программасынын структурасындагы орду.

Дене тарбия бакалавры квалификациясы үчүн бул дисциплина профессионалдык циклдын вариативдүү бөлүгүндөгү курс болуп эсептелет жана531500 «Дене тарбия» профилиндеги бакалаврды профессионалдык даярдоодо маанилүү орунду ээлейт.

4. “ Гигиена, дене тарбиянын жана спорттун гигиенасы ” дисциплинасынын компетенциялар картасы

5. “ Гигиена, дене тарбиянын жана спорттун гигиенасы ” дисциплинасынын технологиялык картасы.

6. “Спорт медицинасы” дисциплинасы боюнча баллдарды чогултуу картасы.

7. Дисциплинанын тематикалык планы

8. “Дене тарбия жана спорттун гигиенасы” дисциплинасынын программасы. (Темалар жана алардын мазмуну)

Тема 1 . Гигиена предмети жана анын милдеттери. Гигиенанын жалпы негиздери. Гигиенанын илим катары ънг\снн тарыхы, дене тарбиясындагы азыркы мезгилдеги орду.Гигиена илиминин милдеттери, методдору, дене тарбия кънг\лърнн жана спортун гигиенасы, алардын максаты, милдеттери.Дене тарбия жана спортун гигиенасынын актуалдуу проблемалары.

Тема 2. Сырткы чъйрънн эпидемиологиялык факторлору.

Микробдор жънндъ жалпы маалыматтар, алардын тиричилик аракетинин шарттары, патогендик микробдор. Иммундук системаларынын ъзгъчълктър. Жугуштуу ооруларды алдын алуу.

Тема 3. Аба чъйръснн гигиеналык мнъздъмъс.

Ишмерд\лгкъ жана ден соолугука аба чъйръснн тийгизген мааниси.

2.Оганизимге аба чъйръснн түздөн-түз жана бир кыйыр таасир этиши.

3.Аба чъйрънн негизги факторлору: физикалык касиети, химиялык касиети, механикалык аралашмалар, микроорганизмдер.

Тема 4. Суу чъйръснн гигиеналык мнъздъмъс.

Суунун гигиеналык мнъздъмъс. Ич\гө жарактуу сууга жана бассейиндеги сууга коюлган гигиеналык талаптар.Топурактын гигиенасы. Иммараттарды курууда топурактын касиети боюнча жерди тандоонун зарылчылыгы.

Тема 5: Спортсмендердин өздүк гигиенасы.

Ден соолукту бышыктоо жана спортук ишмерд\лктг жогорулатуу максатында өздүк гигиенанын эрежелеринин мааниси. Күндү туура уюштуруунун мааниси. Зыяндуу адаттардын – чылым чег\, алкоголдук ичимдиктерди колдонуу, наркотиктер ден соолукка жана ишмерд\лккъ терс таасиринин тийгизиши.

Тема №6 . Кийимдердин жана бут кийимдердин гигиенасы.

Кийимдер тигилген кездемелерге коюлган гигиеналык талаптар.

Спорттук бут кийимдерге коюлуучу гигиеналык талаптар.

Спорттук кийимдерди күтүүнүн гигиенасы.

Тема 7. Тамактануу гигиенасы.

Тамактануу рационунун коллориясы жана аны көзөмөлдөө.

Тамактануу рационуну сапаттык составы.

Белоктор, углеводдор, майлар.

Тема 8 . Денени чыёдоо чыёдоонун гигиеналык негиздери.

Денени чындоонун гигиеналык негиздери. Суу менен дененин чыёдоонун мааниси. Дененин аба менен чыёдоо. Дененин кн менен чыёдоо.

Тема 9 . Спортук имараттарга коюлуучу жалпы гигинналык талаптар.

Спорттук имараттардын трлър. Курулуш материалдары.

Спорттук имараттардагы нымдуулуктун келип чыгышын алдын алуу.

Спорт залдардагы санитардык режим.

Тема: 1 0 . Балдардын жана өспүрүмдөрдүн дене тарбиясындагы гигиеналык талаптар.

Балдарды гигиеналык тарбиялоонун максаты жана милдеттери.

Балдардын жана өспүрүмдөрдүн анатомиялык жана физиологиялык өзгзчөлүктөрүнө жараша гигиеналык мүнөздөмө.

Мектептин имаратына, аймагына жана класстарга коюлуучу гигиеналык талаптар.

Тема: 1 1 . Орто жана улгайган курактагы адамдарды дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоодогу гигиеналык талаптар.

Улгайган курактагы организмде жүрүүчү курактык өзгөрүүлөр. Дене тарбия көнүгүүлөрүнүн эрте картаюуну алдын алуудагы мааниси. Орто жана улгайган куракта жасалуучу дене тарбия көнүгүүлөрүнүн түрлөрү жана методдору. Улгайган адамдардын дене тарбия көнүгүүлөрүн жасоодогу коюлган гигиеналык талаптар.

Тема: 12. Спорттун кээ бир түрлөрү менен машыккандарды гигиеналык жактан камсыздандыруу.

Жеңил атлетика менен алектенген адамдардын күн тартиби, өздүк гигиенасы. Сүзүү менен алектенген адамдардын күн тартиби, өздүк гигиенасы. Футбол, баскетбол менен алектенүүчүлөргө коюлган гигиеналык талаптар. Оор атлетика менен алектенген адамдардын күн тартиби, өздүк гигиенасы. Бокс менен алектенген адамдардын күн тартиби, өздүк гигиенасы.

9. Дисциплинанын темалары боюнча максаттар жана окутуунун натыйжалары.

10. Дисциплинанын сабактарынын трлър боюнча календардык-тематикалык планы.

11. Билим бер\ч технологиялар.

“Спорт медицинасы” дисциплинасынын программасын ишке ашырууда трд\ билим бер\ технологиялары колдонулат – аудиториялык сабактар (60 с) лекция, практикалык сабактар трндъ ар трд\ билим бер\ технологияларын пайдалануу менен ъткърлът. Ал эми студенттердин ъз алдынча иштери (60с) окутуучу тарабынан берилген консультациялар, ошондой реферат, докладдар жана конспект жазууда кърсътл\ч жардам трндъг жумуштар къздъ тутулат.

12. Дисциплинанын окуу-методикалык жана маалыматтык камсыздалышы

А дабияттар :

1.Спортивная медицина: Учебник для институтов физической культуры. Под ред. Карпмана В.Л. – М.: ФиС, 1980.

2.Детская спортивная медицина. Под ред. С.Б. Тихвинского, С.В. Хрущева. 1980

3.Практические занятия по врачебному контролю. Под ред. Дембо А.Г. – М.: ФиС, 1976.

4.Граевская Н.Д. (ред.) Медицинские средства восстановления спортивной работоспособности. – М., 1983.

5.Карпман В.Л., Белоцерковский З.Б., Гудков И.А. исследование физической работоспособности спортсменов. – М.: ФиС, 1974.

6.Куколвский Г.М. Здоровье и физическая культура. – М.: медицина, 1979.

7.Мотылянская Р.Е., Ерусалимский Л.А. Врачебный контроль при массовой физкультурно-оздоровительной работе. – М.: ФиС, 1980.

8.Медицинские аспекты комплекса ГТО. / Под ред. Проф. Шелюженко А.А. – киев, Здоровья, 1977.

9.Медицинский справочник тренера. – М.: ФиС. 1981.

10.Зациорский В.М. Основы спортивной метрологии. – М.: ФиС, 1979.

13. Балл коюунун саясаты.

Студент сабактардын бардык трлър боюнча баллдарды чогулта алат. Лекция жана практикалык сабактарда – активд\лг чн, катышуусу жана конспектилеринин болушуна карап. Рубеждик контролдо – максимум 10 балл тест чн же жазуу жзндъг жообу чн, СРСти аткаргандыгы чн – план боюнча ъзнчъ баллдар коюлат.

13.1. Учурдагы контроль чн баалоо каражаттары.

13.2. Рубеждик контроль чн баалоо каражаттары.

13.3. Жыйынтыктоочу контроль чн баалоо каражаттары.

13.4. Рефераттардын, контролдук ж.б. иштердин болжолдуу темалары.

14. Дисциплина боюнча учурдагы, рубеждик жана жыйынтыктоочу контролдун баалоо каражаттары тестер, суроолор, рефераттар жана докладдардын, текшер\ иштеринин темалары, тъгърък столдордун, дискуссиялардын, мээ чабуулдарынын, кейс-стади темалары, ж.б. критерийлери менен тапшырмалар.

15. Студенттердин жетиш\сн модулдук-рейтингдик контролдоо.

Студенттердин билимин текшер\ окуу жылы ичинде жргзлът. Текшер\нн жргз\нн бардык формаларында студенттердин билимдерин баалоо 100 баллдык система менен аныкталат. Баллдарды модулдарга бълштр\ материалдын маанил\лгнъ жараша технологиялык карта аркылуу ишке ашырылат.

Дисциплина боюнча экзамендик жыйынтык баа ведомостко жана зачеттук китепчеге тъмънк эрежеге ылайык коюлат:

61 – балл – “канааттандырарлык” (“3”)

74 - балл – “жакшы” (“4”)

87 - 100балл – “эё жакшы” (“5”)

Дисциплина боюнча зачеттук баа ведомостко жана студенттин зачеттук китепчесине тъмъндъгдъй эрежеге ылайык коюлат:

0- балл “ътпъд”

баллдан жогору “ътт”.

13. Сынактык жана зечеттук суроолордун тизмеги.

Текшерүүнүн түрлөрүн жүргүзүү үчүн өтүлгөн темалардын жана суроолордун тизмеси:

1.Спорт медицинасынын ънг\ этаптары.

2.Спорт медицинасына салым кошкон окумуштар.

3.Оорулардын этимологиясы жана потогенези жънндъ тшнк.

4.Оорунун пайда болуу себептери.

5.Иммунитет жънндъ окуу.

6.Жасалма жана тубаса иммунитеттер.

7.Инфаркт, инсульт, невроз жънндъ тшнк.

8.Адамдын денесинин ъсшнъ факторлордун таасири.

9.Адамдын тулку боюнун ъсшнн динамикасы.

10.Дененин ъсшн аныктоочу жаёы методдор.

11.Антропометрикалык ълчъъ.

12.Осанканын бузулушу.

13.Спорттун трлърнн осанкага таасири.

14.Врачтын текшер\нн мазмуну.

15.Пулькация, перкуссия тшнктърї.

16.Спорттогу функционалдык диагностика.

17.Спортсмендердин функционалдык абалы

18.Сенсордук системалардын функционалдык абалы.

19.Спортсмендердин угуу анализатордук изилдъъ (аудиометрия).

20Тестирлъънн милдеттери.

21.Машыккандык жънндъ тшнк.

22.Максималдык жана субмаксималдык тестирлъъ.

23.Спортсмендердин функционалдык абалы.

24.Нерв системасынын ооруулары.

25.Невроз жєнїндє тїшїнїк.

26.Врачтык педагогикалык байкоонун мазмуну.

27.Врачтын педагогикалык байкоону уюштуруу.

28.Мелдештердеги врачтык текшерїї.

29.Электрокардиограмма, эхокордиография.

30.Спортсмендердеги жрък кан тамыр системасынын функционалдык абалы.

31.Жръктн порогу.

32Активд\ жана пассивд\ текшерїї.

33.Кошумча жктъмдърд бер\ менен текшер\.

34.Кошумча жктъмдърд тандоонун трлърї

35.Спортсмендердин сенсордук системаларынын функционалдык абалы.

36. Сенсордук системаларынын патологиясы.

37.Мелдештердеги врачтардын укуктары жана милдеттери.

38.Орто жана бийик тоолуу аймактарда мелдештерди ъткър\нн ъзгъчълктър.

39.Спортсмендердин организмине допингдин патологиялык таасир эт\с.

40.Мелдештердеги допингге каршы контроль.

41. Спортсмендердин тамактануусуна къзъмъл жргз\.

42.Адамдын организмине адаттан сырткаркы температуралар кандай таасир этет?

43.Айлана – чъйрънн жогорку же тъмънк температурасына организмдин кънгш.

44.Ички органдарга жалпы мїнєздємє.

45.Тамак сиўирїї бездеринин мааниси.

46. Кайра калыбына келтир\ иш чараларын уюштуруудагы жана ъткър\дъг педагогдун ролу.

47.Спортсмендердин иш жъндъмд\лгн калыбына келтир\дъг жана жогорулатуудагы физикалык факторлор.

48.Спорттук массаждын спортсмендин организмине тийгизген таасири.

49.Витаминдештир\. Машыгуунун ар кандай этаптарында комплекстик препараттарды жана витаминдерди колдонуу.

50.Калыбына келтир\нн каражаттарын комплекст\ пайдалануу деген эмне?

51.Тулку бойдун ъсшнъ таасир эт\ч факторлор.

52.Къкрък клеткасынын ъсш.

53.Буттун съъктърнн ъсш.

54.Осанканын дефентеринин ъзгъчълг.

55.Спортсмендердин машыгуусундагы иш жєндємдїїлїк.

56.Вегетативдик нерв системасынын функционалдык абалы.

57.Бала чактагы вегетативдик нерв системасынын абалы.

58.Перифериялык нерв системасынын абалы.

59.Вегетативдик нерв системасынын абалы.

60.Бронхит, пневмония, ОРЗ.

61.Лорингит , форингит, ринит.

62.Эндокриндик системасынын бузулушу (базедова, диабет).

63.Гипофизорно-адренокортикалдык системалар.

64.Калкан безинин гормонунун организмге тийгизген таасири.

65.Ички секреция бездеринин бири-бири менен байланышы.

66. Адреналиндин аткарган кызматы.

67.Жыныс бездеринин эпифиз бездери менен байланышы.

68.Калыбына келтирүүчү медициналык каражаттадын ичинен тамактануунун алган орду кандай?

69.Физикалык калыбына келтирүүчү медициналык каражаттар кайсылар жана алардын таасири кандай?

70.Калыбына келтирүүчү фармакологиялык каражаттадын класстары.

Спорттук медицин предметинен 1-аралык текшер\

1.Спортсмендердин ден соолугун көзөмөлдөөчү врачтык кабинеттер качан түзүлгөн?

А) 1920 -ж . Б) 1930 –ж. В) 1880 –ж. Г) 1890-ж.

2. Врачтык контроль боюнча биринчи окуу колдонмосу качан жана ким тарабынан чыккан?

А) 1930-ж.А.Н.Кристовников Б)1925-ж .В.В.Гориневский

В) 1921-ж. Е.К.Жуков Г) 1940-ж. Н.В.Зимкин

3. Потологиялык реакция деген эмне?

А) Клетканын ткандын кандайдыр бир дүүлүктүргүчкө берген жообу;

Б) Биохимиялык реакциянын натыйжасында организмдеги өзгөрү;

В) Клетка аралык суйуктуктардын өзгөрүшү;

Г) Органдардын узак убакыт бою функцияларынын бузулушу.

4. Этиология бул кандай окуу?

А) Органдардын түшүлүшү жөнүндө;

Б) Клеткалардын түзүлүшү жөнүндө;

В) Оорулардын келип чыгуу себептери жөнүндө;

Г) Ткендардын түзүлүшү жөнүндө

5. Иммуналогияга негиз салуучулар кимдер?

А) А.Г.Селья, И.П.Павлов Б) Л.Пастер, И.И.Мечников

В) Е.К.Жуков, Н.В.Зимкин Г) А.Н. Семашко, Б.А. Ивановский

6. Аутоалергендер деп эмнени айтабыз?

А) Организмге сырткы чөйрөдөн келген аллергенди;

Б) Биологиялык аллергендерди айтабыз;

В) Дарылардан пайда болгон аллергендерди айтабыз;

Г) Организмдин өзүндө пайда болгон аллергенди айтабыз.

7. Альтерация деген эмне?

А) Ткандардын жабыркоосу жана дүүлүгүсү;

Б) Нерв системасынын жабыркоосу;

В) Көп кан жоготкондогу абал;

Г) Жүрөктүн булчуңдарына кандай келбей калышы.

8. Лейкоцитоз деген эмне?

А) лейкоцитердин санынын азайып кетиши;

Б) Лейкоцитердин өзүнүн фукциясын аткарбай калышы;

В) Кандын көлөмдүк бирдигиндеги лейкоцитердин санын көбөйүшү;

Г) Кандын көлөмдүк бирдигинде.

9. Тигил же бул органдын системалуу чыңалуунун же потологиянын натыйжасында ткандардын өсүшүн эмне деп айтабыз?

А) Атрофия; Б) Дистрофия; В) Гипертрофия; Г) Физикалык өөрчүү.

10. Ткандардын функцияналдык активдүүлүгүн төмөндөп органдын өлчөмүнүн кичирейиши эмне деп аталат?

А) Атрофия; Б) Дистрофия; В) Гипертрофия; Г) Физикалык өөрчүү.

11. Генатип деген эмне?

А) Организмде кандайдыр бир оорунун пайда болушу?

Б) Тукум куума орулардын жыйындысы;

В) Организмдин бүтүндөй оорулуларга туруктуулугу;

Г) Ата-энесинен берилген белгилерге жараша организмдин жекече өзгөчөлүктөрү.

12. Организмдин жашоо-тиричилигинде алган белгилери эмне деп аталат?

А) Генотип; Б) Дистрофия; В) Альтеракция; Г) Фенатип.

13. Спорттук медицинада колдонулуучу самотоскопия методуна мүнөздөмө бер?

А) Дененин жалпы көрүнүшүнө баа берүү;

Б) Кандайдыр бир органдын функционалдык абалына баа берүү;

В) Жүрөк кан-тамыр органдар системасына баа берүү;

Г) Нерв системасынын абалына баа берүү.

14. Ден соолугу чың, машыкпаган 20-30 жаштагы эркектердин жүрөгүнүн көлөмү канча?

А) 760см. Б) 280см. В) 420см. Г) 580см.

15. Ден соолугу чың, машыкпаган 20-30 жаштагы аялдардын жүрөгүнүн көлөмү канча?

А) 580см. Б) 280см. В) 420см. Г) 760см.

16. 16. Эркектердин жана аялдардын канындагы нормалдуу гемоглабин канча?

А) 100-120 г.л, 80-100г.л; Б) 90-120 г.л, 90-140г.л;

В) 130-160г.л, 120-140г.л; Г) 100-180г.л, 120-160г.л;

17. Кандын коргоочу функциясын кайсы клетка аткарат?

А) Гемоглабин; Б) Эритроцит; В) Лейкоцит; Г) Плазма

18. Инсулин гормону кыймыл аракет убагында кандайча өзгөрөт?

А) Туруктуу боюнча калат; Б) Азаят; В) Көбөйөт; Г) Эч кандай өзгөрүүсүз калат.

19. Норадреналин гармону спортсмендердин кыймыл аракет убагында кандайча өзгөрөт?

А) Туруктуу; Б) Азаят; В) Көбөйөт; Г) Эч кандай өзгөрүүсүз калат.

20. Булчуңдук жумуштарда адам минутасына канча кычкылтыкти керектейт?

А) 180-200мл. Б) 250-300мл. В) 350-400мл. Г) 500-600мл.

Спорттук медицин предметинен 1-аралык текшер\

1. Сенсордук системаларынын патологиясы.

2. Мелдештердеги врачтардын укуктары жана милдеттери.

3. Орто жана бийик тоолуу аймактарда мелдештерди ъткър\нн ъзгъчълктър.

4. Спортсмендердин организмине допингдин патологиялык таасир эт\с.

5. Мелдештердеги допингге каршы контроль.

6. Спортсмендердин тамактануусуна къзъмъл жргз\.

7. Адамдын организмине адаттан сырткаркы температуралар кандай таасир этет?

8. Айлана – чъйрънн жогорку же тъмънк температурасына организмдин кънгш.

9. Ички органдарга жалпы мїнєздємє.

10. Тамак сиўирїї бездеринин мааниси.

11. Кайра калыбына келтир\ иш чараларын уюштуруудагы жана ъткър\дъг педагогдун ролу.

12. Спортсмендердин иш жъндъмд\лгн калыбына келтир\дъг жана жогорулатуудагы физикалык факторлор.

13. Спорттук массаждын спортсмендин организмине тийгизген таасири.

14. Витаминдештир\. Машыгуунун ар кандай этаптарында комплекстик препараттарды жана витаминдерди колдонуу.

15. Калыбына келтир\нн каражаттарын комплекст\ пайдалануу деген эмне?

16. Тулку бойдун ъсшнъ таасир эт\ч факторлор.

17. Къкрък клеткасынын ъсш.

18. Буттун съъктърнн ъсш.

19. Осанканын дефентеринин ъзгъчълг.

20. Спортсмендердин машыгуусундагы иш жєндємдїїлїк.

21. Вегетативдик нерв системасынын функционалдык абалы.

22. Бала чактагы вегетативдик нерв системасынын абалы.

23. Перифериялык нерв системасынын абалы.

24. Вегетативдик нерв системасынын абалы.

25. Бронхит, пневмония, ОРЗ.

26. Лорингит , форингит, ринит.

27. Эндокриндик системасынын бузулушу (базедова, диабет).

28. Гипофизорно-адренокортикалдык системалар.

29. Калкан безинин гормонунун организмге тийгизген таасири.

30. Ички секреция бездеринин бири-бири менен байланышы.

31. Адреналиндин аткарган кызматы.

32. Жыныс бездеринин эпифиз бездери менен байланышы.

33. Калыбына келтирүүчү медициналык каражаттадын ичинен тамактануунун алган орду кандай?

34. Физикалык калыбына келтирүүчү медициналык каражаттар кайсылар жана алардын таасири кандай?

35. Калыбына келтирүүчү фармакологиялык каражаттадын класстары.

Түзгөн: Капарова Н. А.